Эцэг эхчүүдийн булан

Эхийнхээ сүүгээр өссөн хүүхэд зөөлөн сэтгэлтэй хүн болдог

Наймдугаар сарын эхний долоо хоногийг дэлхий даяараа “Хүүхдийг эхийн сүүгээр хооллох өдрүүд” болгосон байдаг. Харин манай улсад арван нэг дэх жилдээ тэмдэглэж байна. Энэ удаагийн арга хэмжээг Нийслэлийн гуравдугаар амаржих газар зохион байгууллаа. Тус амаржих газрын өмнөх талбайд өчигдөр эхийн сүүний ач холбогдлыг сурталчилсан өдөрлөг болсон. Өдөрлөгт ирсэн хүмүүс дунд жирэмсэн болон хүүхдээ тэвэрсэн эхчүүд олон харагдана лээ. Өдөрлөг дуу хуураар эхэлж, дараа нь аавуудын дунд асуулт хариултын тэмцээн болов. Үр хүүхдээ өсгөхөд аавуудын оролцоо ч чухал учраас энэ тэмцээнийг сэдсэн гэнэ. Аавууд асуултандаа ажрахгүй хариулж байсан тул бүгдийг нь гарын бэлгээр урамшуулав.

Талбайн захаар эгнүүлэн тавьсан ширээн дээр энэхүү арга хэмжээтэй холбоотой мэдээ мэдээлэл, ном зөвлөмж дэлгэжээ. Эхийн сүүний давуу тал, хөхөө хэрхэн арчлах, жирэмсэн үеийн аюултай шинжүүд, үр хөндүүлэх нь зөв үү гэх зэрэг зөвлөмж болон жирэмслэлтээс хамгаалах эмийг үнэгүй тараалаа. Баянзүрх дүүргийн өрхийн эмнэлгүүдийн эмч ажилтнууд цугларсан олны сонирхсон асуултанд хариулт өгөх аж. Мөн ахмадууд амаржих газрын эмч нараар даралтаа үзүүлж суугаа харагдсан. Үүний дараагаар жирэмсэн болон төрсөн эхчүүдэд зориулсан сургалт болов. Энэ үеэр Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын Монгол дахь Төлөөлөгчийн газрынхан ирж өдөрлөгийн үйл ажиллагаатай танилцлаа. Тус газрын мэргэжилтэн Б.Цогзолмаа “Манай улсад сүүлийн жилүүдэд нярайн өвчлөл, эндэгдэл буурсан. Энэ нь монголчууд эхийн сүүгээр үр хүүхдээ хооллож байгаатай нэг талаар холбоотой. Ер нь бид эрт үеэсээ эхийн сүүг дээдэлж ирсэн ард түмэн. Одоо ч энэ уламжлал алдагдаагүй байна. Үүний нэг баталгаа гэвэл 2010 онд төрсөн эхчүүдийн 90 хувь нь хүүхдээ хөхүүлдэг гэсэн судалгаа болно. Харин олон эх хүүхдээ зургаан сар хүртэл нь сүүгээрээ дагнан хооллохгүй байна. Гурав, дөрвөн сартайгаас нь бантан зутан өгч болно гэсэн бодолтой байдаг нь буруу юм. Зургаан сар хүрч байж хүүхдийн ходоод сүүнээсээ өөр хоол хүлээж авах чадвартай болдог юм л даа. Үүнийг л анхаармаар байна” гэж ярилаа.

“Хөхний сүү орлуулах бүтээгдэхүүнээр хүн болчихсон хүүхдүүд зөндөө шүү дээ. Хүүхдийг заавал хөхөөр хооллох шаардлага байна уу” гэсэн бодолтой залуу эх олон байдаг. Энэ талаар Нийслэлийн гуравдугаар амаржих газрын Нярайн тасгийн аргазүйч Д.Өсөхцэцэгтэй цөөн хором ярилцлаа.

Хөхний сүү хүүхдэд яагаад чухал байдаг юм бэ?
Төрөөд 30 минутын дотор ангир уургаа амласан хүүхдэд гадны өвчин эмгэгээс хамгаалах дархлаа тогтдог. Угжны саваар элдэв халдвар дамжина. Харин эхийн сүү хүүхдэд шууд очдогоороо янз бүрийн өвчнөөс хамгаалдаг. Ялангуяа шар өвчнөөс сэргийлдэг. Одоо зарагдаж байгаа хөхний сүү орлуулах бүтээгдэхүүнүүд үнэтэй болохоор мөнгө их үрэгдэнэ. Хамгийн гол нь эхийн сүүгээр өссөн хүүхэд өрөвч зөөлөн сэтгэлтэй хүн болдог. Үүнийг нотолсон олон судалгаа бий. Тухайлбал, гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүсийн нэлээд хэсэг нь эхийн сүүгээр өсөөгүй байдаг.

Хөхний сүүг бүрэн орлож чадах бүтээгдэхүүн бий юу?
Байхгүй. Хэдийгээр технологи хөгжиж олон янзын бүтээгдэхүүн гарч байгаа ч хөхний сүүг бүрэн орлож чадах тийм зүйл алга. Цаашдаа ч гарахгүй биз. Хүний сүү хүүхэддээ, үнээний сүү тугалдаа л зориулагдсан байгаа. Эхийн сүүнд халдварын эерэг уураг 65 хувь байдаг бол үнээний сүүнд дөнгөж 20 хувь л байдаг. Эхийн сүү бол юугаар ч орлуулшгүй зүйл.

Зарим эмэгтэйчүүд төрөөд хөхөнд нь сүү ордоггүй. Энэ нь юутай холбоотой вэ?
Ер нь төрсөн бүх эхчүүдийн хөхөнд сүү орох учиртай. Яахав төрөөд нэг хоноод хөхөнд нь сүү орчихдог хүн байхад хэд хонодог ч хүн байна. Олон хоногийн дараа хөхөнд нь сүү ордог хүмүүс угжчихдаг. Мөн буруу хөхүүлснээс болоод хөхний толгой хагардаг. Үүнээс төвөгшөөгөөд зарим нь хүүхдээ угждаг болсон нь буруу юм.

 Хүүхэд өөрийгөө хэрхэн илэрхийлдэг вэ?

Бага насныхан өөрийгөө зөвхөн хэл яриагаараа л илэрхийлдэг гэж та боддог уу? Хэл ярианаас гадна хүүхэд нүүр царайны хувирал, хөдөлгөөн мөн тоглох, зурж урлах, дуулах, бүжиглэх зэрэг олон үйлээр өөрийгөө илэрхийлдэг ажээ. Өөрөөр хэлбэл та хүүхдийнхээ тоглож буй байдал, зурсан зураг, урласан бүтээл, сурсан дуу, бүжиг зэргээр нь тэдний дотоод сэтгэл, хөгжлийг тольдон харж болно. Иймээс зарим сурган хүмүүжүүлэгчид “Хүүхэд 100 хэлээр ярьдаг. Иймд хүүхдийн өөрийгөө илэрхийлэх хэрэгсэл тус бүрийг ижил хэмжээнд тэтгэж хөгжүүлэх хэрэгтэй” (1) гэж үздэг.

Энэхүү олон “хэл”-ийнхээ тусламжтайгаар хүүхэд өөрийнхөө мэдрэмж, санаа бодол, сонирхол, эрэлт хэрэгцээ, сэтгэлийн хөдөлгөөн, орчныхоо талаарх мэдлэг, төсөөлөл, сонссон үлгэр,  өгүүллэг, сурсан дуу, шүлэг, бүжгээ илэрхийлдэг. Хүүхдийн өөрийгөө илэрхийлэх чадвар хэдийчинээ сайн хөгжинө, төдийчинээгээр тэдэнд өөртөө итгэх итгэл, аливаад сэтгэл хөдлөлтэйгээр бүтээлчээр хандах, бусдын дунд байр сууриа олох, орчноо таньж мэдэх боломж илүү бүрддэг.

Хүүхэд бол судлаач, өөрийгөө чөлөөтэй илэрхийлэгч

Хүүхэд мөлхдөг болохоосоо эхлэн сэрүүн л байвал таныг хором ч зүгээр суулгахгүй, байнга хөдөлнө. Хөдөлгөөнийг нь дагасаар та бараг сульдах бий. Томхон болоод ирэхээр “Юу вэ?”, “Хэн бэ?”, “Хаана байдаг юм бэ?”, “Яагаад?” гэх мэт асуулт тасрахгүй... Хүүхдийн энэ байдал нь тэд төрөлхийн судлаач, туршигч, өөрөө мэдлэг бүтээгч болохыг илтгэнэ. Мөн бага насныхан бол нэг их ичиж зовоод байдаггүй, харин ч дуулах, шүлэг унших, зурсан хийснээ бусдад үзүүлэх дуртай, эрмэлзэлтэй байдаг.
Тэд өөрөө л оролдоод, сураад, өөрийгөө нээлттэй илэрхийлээд байдаг юм бол “Томчууд ямар үүрэг рольтой байх юм бэ?, Ер нь томчуудын хэрэг байна уу?” гэсэн асуулт гарна. Тэгэхээр томчууд тэдний эрэл хайгуул, оролдлого, зүтгэл, чармайлтыг хориглож, хааж боохгүй байснаараа тэдэнд нэгдүгээрт дэм болно. Нөгөөтэйгүүр хүүхдэд элдэв осол гэмтэлгүйгээр орчноо чөлөөтэй судлах, өөрийгөө бүх талаар илэрхийлэх боломж олгож, тэднийг өдөөж идэвхжүүлсэн материаллаг болон сэтгэл зүйн таатай орчныг бүрдүүлж өгнө.

Дэмжлэг үзүүлэх

Өөрийгөө илэрхийлэхэд нь та хүүхдэдээ дараах байдлаар дэмжлэг үзүүлж болно.
•    Материаллаг орчин нөхцөлийг бүрдүүлэх. Тоглоом наадгай, зурах урлахад зориулсан цаас, өнгийн тосон харандаа, будаг, бийр, хайч, цавуу гэх мэт материаллаг зүйлс, мөн хангалттай цаг хугацаа
•    Дэмжих, урамшуулах. Зөвхөн материаллаг нөхцөлийг бүрдүүлээд орхичихвол санасан үр дүнд тэр бүр хүрэхгүй. Хүүхдийн баяр баясгалан, оролдлого зүтгэл, сэдэл тэмүүлэл, хийж буй үйлийг ойлгосон, дэмжсэн таны хандлага тэдэнд ихээхэн хүч, дэм өгнө. Жишээлбэл, “Хоёулаа хамт дуулах уу?”, “Миний хүү/охин ямар гоё зураа вэ?, Зургаа бүгдийг нь тайлбарлаад яриадах даа” гэх мэт. 
•    Өөрийнхөө арга замаар суралцах, илэрхийлэх боломж олгох. Хүүхэд бол хүн, амьтан, эд зүйлс ер нь бүхий л зүйлсийг өөрийнхөөрөө тусган авч, өөрийнхөөрөө илэрхийлдэг. Иймд та хүүхдийнхээ зурж, урлаж байгаа зүйлсийг нь өөрийнхөө санаанд тааруулах гэж шахаж шаардаад байсны хэрэггүй. Харин хүүхдэдээ аливааг бүхий л мэдрэхүй (барьж үзэх, харах, сонсох, үнэрлэх, амтлах зэрэг)-гээрээ хүртэж хүлээж авч байх боломж олгож байхыг хичээгээрэй. Жишээлбэл, зарим улс орны цэцэрлэгийн багш, эцэг эх хүүхдийг хоёр наснаас нь л усан будаг/ гуаштай харьцуулж,  хэрэглүүлж сургадаг юм билээ. Тэд эхэндээ будгаа гар, бие, үсэндээ түрхээд л холиож өгнө дөө. Тэгж байж л хүүхэд будаг гэж юу болохтой танилцдаг аж. Дөрвөн настай Дөлгөөн хүнийг гайгүй төстэй дүрслэн зурдаг болжээ. Гэхдээ тэрээр хүнийг байнга хувцасгүй нүцгэн зурах ба эрэгтэй ч бай, эмэгтэй ч бай хүйсний нүх, хоёр мээмийг зурахаа ер мартахгүй. Энэ нь түүнд эдгээр эрхтэн хамгийн чухлаар тусаж буусных.
•    Бүтээлчээр илэрхийлэх боломж олгох. Бүтээлч үйл нь ямар нэг шинэ санаа эсвэл аль нэг шинэ арга барилыг агуулдаг бөгөөд энэ нь нөхцөл байдал өөрчлөгдөхөд дасан зохицох, цаашдаа амьдралдаа идэвхтэй хандахын эх сурвалж болно. Жишээлбэл, хүүхэд тэмээ дүрслэх байлаа гэж бодъё. Тэмээг хэвтэж байгаа, тэшиж байгаа, бор, цагаан тэгээд дүрслэх арга барилын хувьд гэхэд зурах, хайчилж наах наах, барлах, баримлаар барих гэх мэт мөн ч олон янзаар дүрсэлж болно.
•    Алдаа дутагдлыг нь хүлээн зөвшөөрөх, Хүүхэд үг, үсгийг буруу дуудах, яарч тэвдэн ээрч гацах, шүлэг, дууныхаа үгийг сольж хэлэх гэх мэтэд шоолж ичээхгүй, мөн будаг шунхаа асгах, буруу зөрүү хайчлах зэрэг алдаа дутагдал гаргахад зэмлэж буруушаахгүй байх. Тэд ихэнхдээ өөрсдийгөө ямар байсныг мэднэ.

 

Òîãëîîì íààäãàéí îíöëîã à÷ õîëáîãäîë

Òîãëîîì íü  õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íýã òºðºë áºãººä îëîí çóóíû ò¿¿õòýé. Õ¿í òºðºëõòºí ¿¿ññýí òýð öàãààñ òîãëîîì ¿¿ñ÷, íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä óëàì áîëîâñðîíãóé áîëñîîð áàéíà.

Òîì÷óóä õ¿¿õäýä òîõèðñîí æèæèã õýìæýýíèé ÿíç á¿ðèéí õºäºëìºðèéí áàãàæ, çàãàñíû äýãýý, áóãóéë, íóì, æàä áýëòãýí ºã÷ òîãëóóëäàã áàéñàí. Õ¿¿õýä òîãëîõ ÿâöäàà õºäºëìºðèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàæ áàñ òîãëîõ àðãà áàðèë ýçýìøäýã áàéñàí. Ààæìààð ýäãýýð õºäºëìºðèéí áàãàæ õýðýãñëèéã äóóðàéí ä¿ðñýëñýí íààäãàé õèéæ, õ¿¿õä¿¿ä ò¿¿ãýýð íü õ¿ì¿¿ñèéí õºäºëìºðèéã äóóðàéñàí ¿éëäýë õèéäýã áîëñíîîð ñýäýâò òîãëîîì ¿¿ññýí ò¿¿õòýé.

 Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíä òîãëîîìûã á¿òýýë÷ áà ä¿ðýìòýé òîãëîîì ãýæ õî¸ð ¿íäñýí á¿ëýã áîëãîäîã. Á¿òýýë÷ òîãëîîìûã õ¿¿õä¿¿ä ººðñ人 çîõèîæ íààääàã áîë ä¿ðýìòýé òîãëîîìûã òîì÷óóä õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëýõ , õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çîðèëãîîð çîðèóä áîëîâñðóóëæ  õ¿¿õäýä çààæ ñóðãàäàã. Õ¿¿õäèéí òîãëîîì íü íàðèéí ,íèéëìýë, ñîíèðõîëòîé àìüäðàëûí ¿çýãäëèéã òóñãàñàí, ѪÍÕ- èéí ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãàà ó÷ðààñ ÿíç ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ àíõààðàí ñóäàëñààð áàéíà. Ñýòãýë ç¿é÷ Ê.Ãðîîñ, Â.Øèëëåð, Ã.Ñïåíèð, Â.Âóíäò íàð òîãëîîìûí ãàðàë ¿¿ñëèéã õºäºëìºðòýé õîëáîí ¿çäýã. Ñ.Í.Ðóáèíøòåéí, Ë.Ñ.Âûãîòñêèé íàð òîãëîîìûí ìºí ÷àíàðûã ѪÍÕ- èéí ºâºðìºö îíöëîãòîé õîëáîí òàéëáàðëàñàí áàéäàã. Ñ.Í.Ðóáèíøòåéí”Òîãëîîìîíä õ¿íèé ñýòãýöèéí á¿õèé ë òàëóóä  õóðäàí òºâëºð÷, òîãëîîìîîð èëýð÷ òîãëîõ ÿâöàä õºãæèæ áàéäàã” ãýæ òîãëîîìûã õºãæ¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëñýí áàéäàã. Èíãýæ òîãëîîìûí õ¿¿õäèéã òàòàõ íýã óâèäàñ íü íààäãàé þì.

Íààäãàé ãýæ þó âý? Íààäãàé íü õ¿¿õäèéã òîãëîõîä çîðèóëàãäñàí òóñãàé þìñ, áîäèò ç¿éëèéí ä¿ð òºðõ øèíæèéã åðºíõèéëºí òóñãàñàí çîõèîõ ¿éëäëèéã äóóðàéõàä àøèãëàãääàã òîãëîîìûí õýðýãñýë þì.

Íààäãàé íü àðä ò¿ìíèé àìüäàðäàã íóòàã îðîí, ýðõýëäýã àæ àõóé, øàøèí ø¿òëýã, íèéãìèéí ãàðàë ¿¿ñëèéã òóñãàí èëýðõèéëäýã þì. Æèøýý íü: ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ 7-ð çóóíû ¿åä õàìààðàãäàõ õ¿ì¿¿ñèéã ä¿ðñýëñýí øàâàð íààäãàé, ãýð àõóéí ìîäîí õýðýãñýë àðõåîëîãèéí óõàëòààð îëäñîí. Ýðòíèé Ãðåê Ðèìèéí òîãëîîì íààäãàé, õ¿¿õýëäýéí¿¿ä õºäºë㺺íòýé áàéñíààðàà îíöëîã.

Àçè Àôðèêèéí àðäûí íààäãàé áóðõàíû ä¿ðñëýëèéã , õîéä ç¿ãèéí àðäûí íààäãàé ìàëûí õàøàà, áóãà ä¿ðñýëñýí áàéäàã áîë ìàíàé îðîíä Õàð-Õîðóìûí ìàëòìàëààñ ìàëûí øàãàé ãàð÷ áàéñàí. Ýíý íü ìàíàé àðä ò¿ìýí ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã áàéñàí íü õ¿¿õäèéí íààäãàéä òóñãàëàà îëñîí áàéíà. Å.À.Àðêåí ¿çýõäýý íààäãàé á¿òýýã÷ íü õ¿¿õýä ººðºº áºãººä îð÷èí òîéðîíòîéãîî çîõèöîí ãîë òºëºâ áàéãàëèéí ìàòåðèàë àøèãëàäàã ãýæýý. Áèä á¿õýí ºñºæ òîðíèõäîî ÷óëóó,  ºâñ, ìîä, õîíèíû õîðãîëîîð õ¿ðòýë ãýð õàøàà, ìàë õèéæ íààääàã. Õ¿¿õä¿¿ä íààäãàé õèéõýýñ ãàäíà óëñ îðîí á¿ðò íààäãàéí óðàí ãàðòíóóä áàéñàí íü ìýäýýæ þì. Óëñ îðîí á¿ð õ¿¿õäèéíõýý òºðºë á¿ðèéí àâúÿàñûã õºãæ¿¿ëæ , õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ìýäëýã òºñººëëèéã áàÿæóóëàõ çîðèëãîîð òîãëîîì íààäãàéí á¿õýë á¿òýí òîãòîëöîîã áîëîâñðóóëñàí áàéäàã. Ìàíàé îðîíä ìîíãîë àðäûí øàãàéí , õºëºãò, õºäºë㺺íò, ¿ãýí, çóãààò, îíüñîãî ãýõ ìýò íààäãàéí îëîí òºðºë áèé. Áèä ýäãýýðýýñ òóðøèí ñîíãîæ õ¿¿õäèéí öýöýðëýãèéíõýý õ¿ì¿¿æèë ñóðãàëòûí àãóóëãàä òóñãàæ ºãñºí áàéäàã. Óëñ îðíû õºãæèë , øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õºãæëèéí ¿ð ä¿íä õ¿¿õäèéí íààäãàé óëàì áîëîâñðîíãóé áîëæ øàâàð ìîäíîîñ õàëüæ ìåòàëë, õóâàíöàð, áºñ äààâóó áîëîí îð÷èí ¿åèéí íèéëýã ìàòåðèàë õýðýãëýõ áîëñîí. Òýð÷ëýí öàõèëãààí áè÷èë àøèãëàõ áîëæýý. Ãýâ÷ ãàð õèéöèéí òîãëîîì õýâýýð áàéñààð áàéíà. Íààäãàé çîõèîí á¿òýýã÷ óð÷óóäûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîâñðîíãóé áîëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí íààäãàéã îëîí ÿíçààð àíãèëæ áàéíà. Òóõàéëáàë:

·         ¯éëäâýðëýæ áóé àðãà çàìààð íü ¿éëäâýðèéí áà ãàð õèéöèéí

·         Õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð íü áýëýí áà õàãàñ áýëýí òîãëîîì

·         Òàíèí ìýäýõ ïðîöåññûí îíöëîãîîð íü õºäºë㺺íèé , ìýäðýõ¿éí çîõèîìæ

·         Ìàòåðèàëûí ÷àíàðààð íü 纺ëºí, õàãàñ 纺ëºí, õàòóó ãýæ àíãèëñàí áàéäàã.

Ýíý á¿õ ¿íäýñëýëèéã õàðãàëçààä ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíä äàðààõü áàéäëààð àíãèëñàí áàéäàã. ¯¿íä: ñýäýâò áîëîí ä¿ðñýëñýí , òåõíèêèéí , áàðèëãûí ìàòåðèàëûí, çîõèîí á¿òýýõ

óãñàð÷ çàäëàõ , çóãààò, äóóòàé, ñóðãàõ, õºäºë㺺íò, æ¿æèã÷èëñýí òîãëîîìä àøèãëàõ íààäãàé ãýõ ìýòýýð àíãèëñàí áàéäàã.

Òîãëîîì õ¿¿õäèéí õºãæèëä

Òîãëîîì – ýíý ¿ã õýí á¿õíèé ìýääýã õàìãèéí ýíãèéí æèðèéí íýã ¿ã. Ãýâ÷ óòãà àãóóëãà, à÷ õîëáîãäëîîðîî àñàð èõ ÷óõàë áîëîõûã òýð á¿ð ìýääýãã¿é íü õàðàìñàëòàé.

Õ¿íä õîîë òýæýýë, îðîí áàéð íýí ÷óõëûí àäèë áàãà íàñíû õ¿¿õäýä òîãëîîì íü ÷óõàë áºãººä òîì÷óóë áèäíèé çààæ ñóðãààã¿é, õýëæ çºâ뺺ã¿é , õèéæ òºñººëººã¿é á¿õíèéã òýä ãàãöõ¿¿ òîãëîîìîîð äàìæóóëàí õ¿ðòýí òàíèí ìýäýæ, ººðèéí ãýñýí òóðøëàãàòàé áîëæ, ººðèéí åðòºíöèéã íýýí áèé áîëãîæ óëìààð äàðàà äàðààãèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöäîã þì. Õ¿¿õäýä íýýãäýæ áóé ýíý åðòºíö íü ÷óõàì ÿìàð áàéõ íü òýäíèé þóãààð õýðõýí ÿàæ òîãëîæ áàéãààãààñ èõýýõýí øàëòãààëíà.

Õ¿¿õýä àëèâààã ñýðæ, õ¿ðòýí ìýäýð÷, àíõààðàí” ñóäàëñíààð” òàðõèíû ýñ¿¿äèéí õîîðîíä èë¿¿ õîëáîîñ áèé áîëîí õóðèìòëàãäàæ òàðõè íü õºòºëáºðæèæ, òàðõèíû ºñºëò á¿ðýëääýã áàéíà. Òàðõèíû ºñºëò æèíãèéí ººð÷ëºëòèéã õàðàõàä:

Õ¿¿õäèéí íàñ                                                                     Òàðõèíû æèí

Õ¿¿õýä òºðºõºä                                                                   382 ãð

1 íàñòàé áîëîõîä                                                                908 ãð

2 íàñòàé áîëîõîä                                                                993 ãð

3 íàñòàé áîëîõîä                                                                1124 ãð

4 íàñòàé áîëîõîä                                                                1234 ãð

5 íàñòàé áîëîõîä                                                                1242 ãð

6 íàñòàé áîëîõîä                                                                1312 ãð

10 íàñòàé áîëîõîä                                                             1344 ãð

18 íàñòàé áîëîõîä                                                             1337 ãð áîëíî.

¯¿íýýñ: Òàðõèíû ºñºëòèéí 90% íü 5 íàñàíä á¿ðýëäýæ äóóñäàã áºãººä ýíý íü ѪÍÕ- èéí õºãæëèéí ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüäàã øèéäâýðëýõ ¿å áîëîõ íü òîäîðõîé áàéíà. Èéìä ѪÍÕ- èéí õºãæëèéí îíöëîãèéã áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äýýñ ãàäíà ýöýã ýõ÷¿¿ä ñàéí ìýäýæ áàéõ íü õ¿¿õäèéíõýý õºãæëèéã òîëüäîí õàðàõàä íü íýìýð áîëíî.

Õ¿¿õäèéí õºãæëèéí õ¿ðýý                                                      Õ¿¿õäèéí íàñ

Ìýäðýõ¿éí õºãæèë                                                              0 – 6

Õýë ÿðèàíû õºãæèë                                                            0.5 – 5.5

Ìýäðýìæèéí õºãæèë                                                          0.5 – 3.5

Õºäºë㺺íèé çîõèöóóëàëò                                           2.5 - 4

Íèéãìèéí õàðèëöàà                                                           2.5 – 5

ýäãýýð íàñàíä ãîëëîí ýð÷èìòýé õºãæäºã áàéíà.                                                        

  

ѪÍÕ- èéí òîãëîõ ÷àäâàðûí õºãæèë:

• Õ¿¿õäýä òýäíèé á¿õ òàëûí õºãæëèéã õàíãàõóéö òîãëîîì õýðýãòýé

• 3 ñàðòàéãààñ ýõëýí õ¿¿õýä õóðóóãààðàà òîãëîæ ýõýëíý
• 7 ñàðòàéãààñ ýõëýí ñîíñîæ áóé ç¿éëñýý äóóðàéõ, îð÷íû ç¿éëñ ð¿¿ òýì¿¿ëæ òîãëîæ ýõýëäýã
• 1íàñ 4 ñàðòàéãààñ ýõëýí ýíãèéí á¿òýýõ, ýâë¿¿ëäýã òîãëîîìîîð òîãëîæ ýõýëäýã
• 1 íàñ 10 ñàðòàéãààñ ä¿ð á¿òýýæ, äóóðàéõ òîãëîîì ýõýëäýã
• 4 íàñòàéãààñ óäèðäàìæ, ä¿ðýì á¿õèé òîãëîîì ýõýëäýã

2 – 3 íàñ:

Ýíý íàñíû õ¿¿õä¿¿ä ýðãýí òîéðíûõîî þì áîëãîíä ãàðààðàà õ¿ð÷, ¿íýðëýæ, àìòëàõ çýðãýýð îð÷íîî èäýâõòýéãýýð ñóäàëäàã. Õ¿¿õäèéí òîãëîõ òàëáàéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, òýäýíä áàéíãà õàðàà õÿíàëò òàâüæ áàéõ íü ÷óõàë. Øèíý ç¿éëèéã òàéëáàðëàæ îéëãóóëàõàä  ñàéí ÷àíàðòàé àþóëã¿é, îëîí òºðëèéí òîãëîîìûã àøèãëàõ õýðýãòýé. Õ¿¿õýä þì á¿ðèéã áàéíãà ººðºº ¿çýæ øàëãàí ºí㺠õýëáýð õýìæýý áîëîí õ¿íäèéí òàëààð îéëãîëòòîé áîëäãèéã àíõààð÷ áàéõ íü ÷óõàë. Îëîí äàõèí õýðýãëýõýä ýäýëãýý äààõóéö áàò áºõ ìàòåðèàëààð õèéãäñýí òîãëîîì  ìºí ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí óãààõ áîëîìæòîé 纺ëºí òîãëîîì , õ¿¿õäèéí ãàðûí æèæèã áóë÷èíã õºãæ¿¿ëýõ òîãëîîìóóäûã ãîëëîí òîãëóóëíà. Ýíý íàñíû õ¿¿õäèéí òîãëîõ ÷àäâàð íü äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà.

• ªðãºæ àâ÷ ÿâæ ,  àâèð÷, ¿ñýð÷, ã¿éæ, ãóðâàí äóãóéòàé óíàäàã äóãóéã óðàãø ò¿ðæ ÷àäíà
• Áºìáºãèéã íýëýýä áîëõè áàéäëààð ºøèãëºæ , øèäýæ , áàðüæ  àâ÷ ÷àäíà
• Õàðàíäààã äóíä õýñãýýð íü áàðüæ ñàðàà÷äàã. Õàé÷ààð ýíãèéí ä¿ðñ õàé÷èëæ ÷àäíà, óòàñ ç¿¿ àøèãëàí ýíãèéí î¸î õèéæ ÷àäíà
• 8-10 õàâòàíã  ýâë¿¿ëæ , òîì í¿õòýé ñóâñíóóäûã õýëõýæ ÷àäíà
• Ýíãèéí îéð çóóðûí ýâë¿¿ëäýã çóðãèéã áàéðëóóëæ  4-5 ºíãèéã ÿëãàíà
• Ýâë¿¿ëäýã òîãëîîì , õàéðöàã ñàâ , ýðýãäýæ óãñàðäàã òîãëîîì, ãýð àõóéí õýðýãëýëèéí òîãëîîìóóäûã èë¿¿ä ¿çäýã  
• Øàë àð÷èõ , õîîë õèéõ ãýõ ìýò ä¿ð á¿òýýõ òîãëîîì áîëîí øóóäàí 纺ã÷, öàãäàà ãýõ ìýò ä¿ðä îðëîí òîãëîõ òîãëîîìûã ñàíààíààñàà çîõèîæ òîãëîäîã
• ¯åèéíõýíòýéãýý õàìòðàí òîãëîäîã áîëîâ÷ ãàíöààðàà òîãëîõ íü ò¿ãýýìýë áºãººä ººðòºº ìàø èõ òºâëºðñºí áàéäàëòàé áàéíà
• Îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñ áîëîí áàãøèéíõàà áàéíãûí îðîëöîîã øààðäàæ áàéäàã. Òýäíèé ñàéøààë, äýìæëýãèéã õ¿ñ÷, áàéíãà àñóóäàë òàâèí, îéð õàâüä ýðãýëäýæ  áàéõ äóðòàé  

 3-4 íàñ:

Ýíý íàñíû õ¿¿õä¿¿ä ìàø èõ ýð÷ õ¿÷òýé , þì áîëãîíä ñîíèðõîëòîé õàíääàã. Õýëíèé áîëîí ººðèé㺺 èëýðõèéëýõ, õèéñâýðëýí áîäîõ ÷àäâàð íü çîõèîí á¿òýýõ , èäýâõòýé õºäºë㺺íòýé òîãëîîìîîð õóðäòàé õºãæäºã. Åð íü ѪÍÕ- èéã íºõºðñºã îð÷èíä áàéëãàí òýäíèé áèåý àâ÷ ÿâàõ, õ¿íòýé çºâ õàðüöàõ ÷àäâàð áîëîí àëèâààä õàðèóöëàãàòàé áàéõ õàíäëàãûã õºãæ¿¿ëýõ íü òýäíèé õºãæëèéí ãîë çîðèëãûí íýã áîëäîã

• ׺뺺òýé ã¿éæ ,õàðàéæ , ñààäàí äóíäóóð ìºëõºæ , ãóðâàí äóãóéòàé óíàäàã äóãóéí äºðººã æèéí óíàæ  ÷àäíà
• Îðîí çàéí òîäîðõîé ìýäðýìæòýé áîëñîí áàéõ òóë òîì äóãóéòàé òîãëîîìûã óäèðäàæ ÷àäíà
• Õàðàíäààã çºâ áàðüæ ýíãèéí ä¿ðñ¿¿äèéã çóðæ, õàé÷ààð õàé÷èëæ ÷àäíà
• Æèðèéí áîëîí íàðèéí ýâë¿¿ëäýã òîãëîîì , õàâòàí, æèæèã ìàøèí íààäãàéãààð òîãëîäîã
• Áàðèìëûí øàâàð çóóðñàí ãóðèëààð òîãëîäîã
• Öººõ¿¿ëýý íýãäýí òîãëîäîã
• Îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñòýé áàéíãà õàðüöàõ õýðýãöýý õýâýýð áàéäàã

 4 íàñ :

• Íàéçóóäòàéãàà õàìòðàí áàéøèí , ñàíñðûí õºëºã áóñàä áàéãóóëàìæèéã áàðüæ áàéãóóëæ ÷àäíà
• Øèðýýíèé òîãëîîì, ä¿ð á¿òýýõ òîãëîîìîîð òîãëîæ, ýâë¿¿ëäýã çóðàãò òààâàð, æèæèã ìàøèí, õ¿¿õýëäýéí¿¿äýýð òîãëîæ  ÷àäíà
• Áàðèìëûí øàâàð, çóóðñàí ãóðèë õýðýãëýæ òîãëîäîã
• Èë¿¿ íàðèéí óòñàíä æèæèã ñóâñíóóäûã õýëõäýã áîëíî. Õ¿¿õýëäýé áîëîí ººðòºº çîðèóëàí õÿëáàð ç¿éëèéã î¸æ, íýõýæ, õàé÷ààð ä¿ðñ õàé÷èëæ ÷àäíà
• Þó õèéõ ãýæ áàéãààãàà óðüä÷èëàí ìýääýã, ýíý íü õèéõ ç¿éëýý òîëãîéäîî òºëºâëºñíèéã èëòãýíý
• ¯åèéíõýíòýéãýý òîãëîõîä áèå äààñàí áàéäàë èëðýíý
• ªºðèéíõºº õèéñýí ç¿éëèéã õàðààä óðàìøèæ ýõýëäýã
• Äýýñ òîãëîæ ÷àäíà
• ªäºð òóòàì ¿åèéíõýíòýéãýý áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñòýé õàðèëöàõ ÷àäâàð íü ñàéæèðíà
• Èë¿¿ äîòíû íàéç íàðòàéãàà ä¿ð á¿òýýõ òîãëîîìûã ìàø ñàéí òîãëîäîã
• Ä¿ðýì, æóðàì áàðèìòëàõûã øààðäñàí , òîãëîõîîñ ºìíº óðüä÷èëàí çààâàë òºëºâëºõ  øààðäëàãàòàé òºäèéã¿é ºìíº íü ¿çýæ õàðñàí òóðøëàãàäàà òóëãóóðëàñàí òîãëîîìîîð òîãëîõûã õ¿ñäýã
• Áèåèéí òàìèð , óðëàã áîëîí á¿òýýë÷ ¿éëä èëýðõèé ñîíèðõîëòîé áîëæ ýõýëäýã
• Èë òàëáàé, ãàäàà ãóäàìæèíä íºõºäòýéãýý òîãëîæ ýõýëäýã
• Óíøèõ, áè÷èõ, òîî áîäîõûã ñóðàõ ýðìýëçëýë ñîíèðõîëòîé áîëäîã

5 – 7 íàñ:

Ýíý íàñíûõàíä ¿å òýíãèéíõýí íü ìàø ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Òýäíèé ¿åðõýë íºõºðëºë ñóðàõ áîëîí ãàäààä îð÷èíä òîãëîõ ñîíèðõëûã õºãæ¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷ëàõ. Òîãëîîìîîð õ¿¿õýä ººðèéí ¿çýë áîäîë , çîõèîí á¿òýýõ ÷àäâàð , äîòîîä ñýòãýëèéí õ¿÷ áîëîí õóâü õ¿íèé ÷àíàðóóäûã õºãæ¿¿ëíý. Òýäíèé íèéãýì õàìò îëíû äóíä áèåý àâ÷ ÿâàõ äàäëàãûã õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ººðººñ íü áàãà áîëîí àõëàõ íàñíû õ¿¿õä¿¿äòýé õàìò òîãëóóëàõ õýðýãòýé.

·         Áèåèéí òîì áîëîí æèæèã áóë÷èí õºãæ¿¿ëýõ õºäºë㺺íò òîãëîîìîîð / äýýñ, ñàãñàí áºìáºã, öàíà / òîãëîæ ÷àääàã áîëíî

·         Ä¿ðñëýí çîõèîí á¿òýýõ áîëîí õºãæìèéí çýìñýã , õ¿¿õýëäýéí áàéøèí , óðëàã, äàðõíû áàãàæ õýðýãñëèéí èæ  á¿ðäýë òîãëîîìîîð ñýäýâëýí òîãëîäîã

·         Òîîëæ, óíøèæ áè÷èæ ñóðãàõ áîëîí øèíæëýõ óõààí , áàéãàëü ò¿¿õ òàíèí ìýäýõ¿éí ñóðãàõ òîãëîîìîîð òîãëîõ äóðòàé áîëäîã

·         Öýöýðëýãèéí áýëòãýë á¿ëãýýñ ñóðãóóëüä ýëñýí îðîõîä ÿíç á¿ðèéí ººð÷ëºëòòýé òóëãàðàõ / äàñàí çîõèöîîã¿é áàéõ çýðýã / áýðõøýýë òîõèîëäîæ áîëîõ õýäèé ÷ ñóðãóóëüä ñóðàëöàõàä áýëýí áàéäàã

·         ªìíº íü íîì óíøèæ, ¿ãñ ºã¿¿ëáýðèéã ìýääýã , õýëíèé äàäëàãà ñàéí áîë íîìûã óíøèæ ýõýëäýã

 Òîãëîîì íààäãàéí ýð¿¿ë àõóéí àõóéí ¿íýëýìæ

Òîãëîîì íààäãàé íü õ¿¿õäýä õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íîî òàíèí ìýäýõýä ÷óõàë õýðýãëýãäõ¿¿í áîëîõîîñ ãàäíà òýäýíä áàÿð áàÿñãàëàí àâ÷ èðýõ ýåðýã ÷àíàðóóäûã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé. Àëèâàà òîãëîîì íààäãàé íü ºí㺠¿çýìæ, õèéö çîõèîìæ, ãîî  ç¿éãýýð ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàõóéö ÷àíàðòàé õèéãäñýí áàéâàë çîõèíî. ̺í õ¿¿õäèéí ñýòãýõ¿é áèå ýðõòýíã íýãýí æèãä õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áàéõ íü ÷óõàë. Òîãëîîì íààäãàé íü ìîä, ìåòàëë, ðåçèí, öààñ, øàâàð, õóâàíöàð, 纺ëºí ýäýýð õèéãäñýí òºðºë á¿ðèéí ìàòåðèàëààð õèéãäýæ áîëíî. Òóõàéëáàë: ìîäîîð òîãëîîì íààäãàé áýëòãýæ õèéõýä òîõèðîìæòîé ìàòåðèàë áîëäîã. Ãýõäýý õàòóó øàõàëò ñàéòàé ìîäîîð õèéãäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.

·         Ǻºëºí ìîä íü àìàðõàí öóóðàõ , ¿ðýãäýí ºðãºñ ãàðàõ òàëòàé áàéäàã. Õ¿¿õäèéí àðüñ íü íèìãýí, ºíãºö, õºðñ 纺ëºí ó÷ðààñ àðüñàíä ºðãºñ àñàðõàí îðæ óëìààð õàëäâàð îðñíîîð èäýýëæ ¿ðýâñýõ àþóëòàéã àíõààðàõ íü ÷óõàë. Èéìýýñ ìîäîí íààäãàéã áýëòãýñíèé ýöýñò ãàäàðãóóã ñàéòàð ç¿ëãýæ áîëîâñðóóëàëò õèéæ, óäààí ýäýëãýý äààõ ¿íýðã¿é ñàéí ÷àíàðûí áóäãààð õýä õýäýí óäàà áóäàæ õèéíý.

·         Ìåòàëë òîãëîîì  íààäãàé íü ìºí õ¿¿õäèéí àðüñ áèåä ãýìòýë øàðõ ¿¿ñãýæ  áîëîõ òàëòàéã àíõààð÷, ãàäàðãóó, èðìýã, ºíöºã áóëàí, ¿ç¿¿ðèéã ñàéòàð áîëîâñðóóëæ  ºãºõ íü ç¿éòýé. Çààâàë çîðèóëàëòûí ìåòàëëûí áóäãààð áóäñàí áàéõ ¸ñòîé,

·         Ðåçèí òîãëîîì íààäãàé íü õºíãºí, öýâýðëýõýä õÿëáàð, çýâýðäýãã¿é, óãààæ áóöàëãàõ áîëîìæòîé, õ¿¿õäèéí áèå ýðõòýíä ãýìòýë ó÷ðóóëàõã¿é ñàéí òàëòàé áàéäàã.

·         Öààñààð õèéñýí òîãëîîì íààäãàé íü ¿íý õÿìä áîëîâñðóóëàõàä õÿëáàð áîëîâ÷ ýäýëãýý ìóóòàé àðèóòãàë õèéõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã ó÷èð ºâ÷èí íÿí òýýõ õàëäâàðò ºâ÷èí òàðààæ áîëîõîîñ áîëãîîìæèëæ òîãëîîì íààäãàéã õýðýãëýõã¿é çºâõºí ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàëä àøèãëàâàë çîõèìæòîé. Õýðýâ öààñàí òîãëîîìîîñ ýëäýâ õàëäâàð ãàðñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã øàòààæ óñòãàíà.

·         Ǻºëºí òîãëîîì íü óãààæ öýâýðëýõýä õÿëáàð àðèóòãàæ , áóöàëãàõàä áîëîìæòîé ìàòåðèàëààð õèéãäñýí áàéâàë çîõèíî. Ǻºëºí òîãëîîìûã àðèóòãàõäàà óãààõ áóöàëãàõààñ ãàäíà 0.2-1% - èéí õëîðìèíû óóñìàëààð ñîéçîîð àð÷èæ  àðèóòãààä áóöàëñàí öýâýð óñààð 2 äàõèí çàéëíà.

·         ̺í 纺ëºí òîãëîîìûí õóâöàñ, òóñëàõ ýä àíãèóäûã òóñãàé òàéëàãäàõààð õèéæ, ñàëãàæ óãààæ àðèóòãàæ áàéõààð õèéæ á¿òýýõ íü çîõèìæòîé. Õ¿¿õäèéí õýðýãëýæ áàéãàà çàðèì òîãëîîì íààäãàé íü òýäíèé ýð¿¿ë ìýíäýä õîð íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëîõ òàëòàéã àíõààðàõ íü íýí ÷óõàë. Òóõàéëáàë: õ¿¿õäèéí ýðõòýí àðüñûã ãýìòýýõ / æèøýý íü: áàðáè, áóó / òîãëîîìîîð ýëäýâ õàëäâàðò ºâ÷èí òàðõàõ õèìèéí ìàòåðèàë , áóäàãíààñ õîðäîõîîñ àíõààðàõ õýðýãòýé. Áóäàãíû íàéðëàãàä õàð òóãàëãà, ìûøÿê çýðýã áîäèñûã õýðõýâ÷ îðóóëæ áîëîõã¿é. Áóäàñíû äàðàà çààâàë ëàêàäâàë çîõèíî. ̺í ò¿ðãýí õàãàðäàã øèë, øààçàí ìýòèéí íàààäãàéã õ¿¿õäèéí ãàðò ºã÷ òîãëóóëæ áîëîõã¿é, çºâõºí ¿ç¿¿ëæ, òàíèóëàõ ìàòåðèàëä àøèãëàæ áîëíî. ¿¿íýýñ ãàäíà ýëäýâ äóóò òîãëîîì íü / ø¿ãýë, àìàí õóóð, á¿ðýýíöýð / ºâ÷èí äàìæóóëàõ ¿¿ñâýð áîëäîã. Çàðèì ýðäýìòäèéí ñóäàëñíààð àìàí õóóðàíä 7 õîíîã, ìåòàëë á¿ðýýíöýð, ø¿ãýëä 5 õîíîã ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷ íÿí àìüäðàõ áîëîìæòîé áàéäàã áàéíà.

  

ÁÀÃÀ ÍÀÑÍÛ Õ¯¯ÕÝÄÒÝÉ ÀÆÈËËÀÕÀÄ ÒÅÌÏÅÐÀÌÅÍÒÈÉÍ ÎÍÖËÎÃÈÉà ÕÀÐÃÀËÇÀÍ ÀÆÈËËÀÕ ÍÜ

Õ¿¿õä¿¿ä òºðñºí öàãààñàà ýõëýí õýð òàéâàí íîéðñîæ áàéíà, óíòàæ áàéñíàà ÿàæ ñýðæ áàéíà, õýð ÷àíãà óéëäàã çýðãýýð áèå áèåýñýý ÿëãàãäàæ áàéäàã. Õ¿¿õäèéí íàñ àõèõ òóòàì ýíýõ¿¿ ÿëãàà íü òýäíèé òîãëîõ ÿâö áîëîí ¿å ÷àöóóòàí, íàñàíä õ¿ðýã÷èäòýé õàðèëöàõ õàðèëöààíä òîä èëýðäýã. Çàðèì õ¿¿õýä õºãæèëòýé, ñýðãýëýí áàéäàã áîë çàðèì íü òîäîðõîé øàëòãààíã¿éãýýð áàéñõèéãýýä ë ãîìîðõîæ óéëíà. Çàðèì õ¿¿õýä ãàíöààðàà òîãëîæ ÷àääàãã¿é, ãàíöààðàà òîãëîõûã ÷ õ¿ñäýãã¿é áàéõàä çàðèì íü ¿åèéí áàãà÷óóäòàéãàà õàìòàð÷ òîãëîõ äóðã¿é, òýäíýýñ àëü áîëîõ õºíäèé áàéõûã õè÷ýýíý. Õ¿¿õä¿¿äèéí ñýòãýë õºäëºëèéí èëðýë ÷ îëîí ÿíç. Çàðèì õ¿¿õäý ñýòãýë õºäëºëºº èõýä õ¿÷òýé, òîä, õóðö èëýðõèéëäýã áàéõàä çàðèìûíõ íü áàÿð õººð, óóð óöààð, ãîìäîë, ò¿ãø¿¿ðèéí ãàäààä èëðýë ¿ë ìýäýãäýì ñóë áàéäàã òàëòàé.

Èéíõ¿¿ õ¿¿õýä á¿ð õºãæèëòýé, ñýðãýëýí, øàðàëõ¿¿, òàéâàí, ò¿ðãýí, äºë㺺í, ýìçýã çýðýã îëîí ÿíçûí ààø àðàíøèíòàé áàéäàã. Ýíý íü ÿíç á¿ðèéí íºõöºë áàéäàëä õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé èëýð÷ áàéäàã ñýòãýë ç¿éí øèíæ¿¿ä áóþó òåìïåðàìåíò þì. Òåìïåðàìåíò íü õ¿¿õäèéí òºðºëõèéí áàéãàëèéí îíöëîã. Ñýòãýë ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààíä òåìïåðàìåíòèéí äºðâºí õýâ øèíæèéã ÿëãàæ ¿çäýã. Òà õ¿¿õäèéíõýý òåìïåðàìåíòèéí õýâ øèíæèéã ìýäñýíýýð õ¿¿õäýý õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ îíîâ÷òîé àðãûã ñîíãîæ ÷àäíà. Äàðààõ õ¿ñíýãòèéã àøèãëàæ òà õ¿¿õäèéíõýý àðàíøèíã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé.

Õ¿¿õäèéí òåìïåðàìåíòèéí ¿íäñýí øèíæ¿¿ä

¯ç¿¿ëýëò¿¿ä	Òåìïåðàìåíòèéí õýâ øèíæ¿¿ä
	ªºäðºã, ñýðãýëýí õýâ øèíæ /ñàíãâèíèê/	Òàéâàí õýâ øèíæ /ôëåãìàòèê/	Øàðàëõóó, ýð÷ õ¿÷òýé õýâ øèíæ /õîëåðèê/	Ñóë õýâ øèíæ /ìåëàíõîëèê/
Çàí òºëâèéí çîíõèëîõ øèíæ¿¿ä	Àìüäðàëûí áàÿð áàÿñãàëàíòàé, ººäðºã, ñýðãýëýí öîâîî, íèéòý÷, àæèë õýðýã÷	Òàéâàí, óäààí òºëºâ	Ýð÷ õ¿÷òýé, èäýâõòýé, øàðãóó, çºð¿¿ä, øàðàëõóó, îãöîì, ò¿ðãýí çàíòàé	Àéìõàé, è÷èìõèé, õààëòòàé, øèäýìãèé áóñ, ò¿ãøèìòãèé, àìàðõàí ãîìääîã, ìýäðýìòãèé, øàðàëõóó
Ñýòãýë õºäëºëèéí îíöëîã. Çîíõèëîí èëðýõ ñýòãýë õºäëºë	Ýåðýã ñýòãýë õºäëºë çîíõèëíî.	Ýåðýã ñýòãýë õºäëºë çîíõèëíî.	Óóð óöààð, àéäàñ, Ñýòãýë õºäëºëèéí èëðýë õóðö, ýðñ øèð¿¿í	Ò¿ãø¿¿ð àéõ ýìýýõ áàéäàë
Øèéòãýë çýìëýëä ¿ç¿¿ëýõ õàðèó ¿éëäýë	Òàéâàí	Òàéâàí	Øèéòãýë, çýìëýë, ø¿¿ìæëýëèéã ýðñ øèð¿¿í ýñýðã¿¿öíý	Ýìçýã õ¿ëýýæ àâíà. Ãîìäîíî

Òîãëîõ ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîã	Õºäºë㺺íò  òîãëîîìîîð òîãëîõ äóðòàé	Ãàíöààðàà òîãëîõ äóðòàé. Òàéâàí, õºäºë㺺í áàãàòàé òîãëîîìîîð òîãëîõ ñîíèðõîëòîé	Õºã溺íòýé, õºäºë㺺íòýé òîãëîîìîîð òîãëîíî	Òàéâàí, õºäºë㺺í áàãàòàé òîãëîîìîîð òîãëîõ äóðòàé. Èõýâ÷ëýí ãàíöààðàà òîãëîíî.
Õàðèëöààíû îíöëîã	Õ¿ì¿¿ñòýé õàìò áàéõ	Ãàíöààðàà áàéõ äóðòàé.	Îëíû äóíä áàéõ äóðòàé	Ãàíöààðàà áàéõ äóðòàé. Õàðèí îéð äîòíûõîî õ¿ì¿¿ñòýéãýý íýýëòòýé íèéòý÷ áàéíà.
Õýë ÿðèàíû îíöëîã	Òîä, ò¿ðãýí	Òàéâàí óäààí	¯å, ¿ãèéã çàëãàæ èõýä ò¿ðãýí ÿðèíà	Íàì äóóãàà𠺺ðòºº èòãýëã¿é ÿðèíà.
Õºäºë㺺íèé îíöëîã	Èòãýëòýé	Ààæóó óäààí	Îãöîì, ýðñ øèð¿¿í	Íàì äóóãàà𠺺ðòýé èòãýëã¿é ÿðèíà.
Øèíý îð÷èí, øèíý õ¿ì¿¿ñò äàñàí çîõèöîõ îíöëîã	Ò¿ðãýí, õÿëáàð	ªºð÷ëºëòèéã õ¿ëýýæ àâàõ äóðã¿é. Óäààí äàñàí çîõèöíî.	Øèíý îð÷èíä àìàðõàí äàñàí çîõèöíî.	Áýðõøýýëòýé òóëãàðíà.
Îé òîãòîîëòûí îíöëîã	Õÿëáàðõàí òîãòîîæ, óäààí õóãàöààãààð õàäãàëíà.	Óäààí òîãòîîõ áîëîâ÷ òîãòîîñîí ç¿éëýý ìàðòàõ íü õîâîð	Õóðäàí òîãòîîæ, õóðäàí ìàðòàíà	ßíç á¿ð
Øèíý äàäàë ýçýìøèõ	Õÿëáàð, õºíãºí	Óäààí ãýõäýý áàò áºõ	Ñîíèðõñîí ç¿éëýý õÿëáàðõàí ýçýìøèíý.	Ò¿ðãýí, ãýõäýý òîãòâîðã¿é
Íîéðñîëòûí îíöëîã	Ò¿ðãýí óíòàæ áºõ íîéðñîíî. Èíýýìñýãëýæ ñýðíý.	Áºõ òàéâàí íîéðñîíî. Õàðèí íîéðñîëòûí äàðàà íîéð íü äóòóó ìýò õýñýã ¿ëáýãýð áàéíà.	Ò¿ðãýí óíòàæ ÷àääàãã¿é. ºäðèéí ¿éë ÿâäëûí íºëººí äîð òàéâàí áèø íîéðñäîã.	Ò¿ðãýí óíòàíà. ººäðºã ñýòãýëòýé ñýðíý.

Òåìïåðàìåíòèéí àëü íýã õýâ øèíæ äàíãààðàà èëðýõ íü õîâîð, õàðèí àëü íýã íü çîíõèëîõ áóñàä íü äàãàëäàõ øèíæòýé áàéäàã. Ñàéí áà ìóó õýâ øèíæ ãýæ áàéäàãã¿é. Õýâ øèíæ òóñ á¿ð íü ººðèéí äàâóó áà äóòàãäàëòàé òàëòàé. Ýöýã ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäèéíõýý òåìïåðàìåíòèéí äàâóó òàëä íü òóëãóóðëàæ, äóòàãäàëòàé òàëûã àëü áîëîõ áàãàñãàõàä àíõààðàõ íü ç¿éòýé. Ãýõäýý õ¿¿õäèéí òºðºëõèéí àðàíøèíã ººð÷èëæ, õîëåðèê õ¿¿õäèéã ôëåãàìàòèê, ôëåãìàòèê õ¿¿õäèéã ñàíãâèíèê áîëãîõ ãýæ õè÷ýýñíèé õýðýãã¿é.

Õ¿¿õäèéí òåìïåðàìåíòûí îíöëîãîîñ õàìààð÷ ýöýã ýõ÷¿¿ä

òýäýíòýé õýðõýí àæèëëàõ âý?

Ñàíãâèíèê õ¿¿õýäòýé õýðõýí àæèëëàõ âý?

• Ñàíãâèíèê õ¿¿õäèéí ìýäðýëèéí òîãòîëöîî èõýä óÿí õàòàí áàéäàã ó÷èð õ¿¿õýä íýã ¿éë àæèëëàãààíààñ íºãººä àìàðõàí øèëæèõ ÷àäâàðòàé. Ýíý íü íýã òàëäàà ñàéí ÷àíàð þì. Ãýõäýý çàðèì òîõèîëäîëä ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé áàéäàã. Õ¿¿õýä ýõýëñýí àæëàà äóóñãàëã¿é ººð þìðóó øèëæèõ, á¿õ ç¿éëä èäýâõòýé îðîëöîæ ýõëýõ áîëîâ÷ íýãèéã íü ÷ äóóñòàë õèéëã¿é îðõèõ íü öººíã¿é àæèãëàãääàã. Èéìýýñ ñàíãâèíèê õ¿¿õäýä òîãòâîðòîé ñîíèðõîë òºëºâø¿¿ëýõ íü íýí ÷óõàë.
• Õ¿¿õýä íýãýí õýâèéí áàéäàëä àìàðõàí ÿäàðäàã. Õèéæ áàéãàà ç¿éë íü ñîíèðõîëã¿é áîëìîãö õ¿¿õýä ò¿¿íýýñ çàëõàæ ººð ç¿éëð¿¿ øèëæäýã. Ìîäíû èø, ìº÷èð, íàâ÷ çóðæ áàéãààä ñîíèðõîë íü áóóðàíãóóò çóðæ áàéñàí çóðãàà äóóñãàëã¿é “Çà áîëëîî. Îäîî áè îíãîö çóðíà” ãýæ ººð ç¿éëä øèëæèõ æèøýýòýé. Èéì òîõèîëäîëä ýõýëñýí àæëàà çààâàë äóóñòàë íÿìáàé, ÷àíàðòàé, õèéõýä àíõààðàõààñ ãàäíà õ¿¿õäèéíõýý õéèæ áàéãàà ç¿éëèéí ¿ð ä¿íã áóñ, ÿâöûã íü ¿å ¿å àæèãëàæ áàéõ íü ç¿éòýé.
• Õ¿¿õäýä õàòóó øààðäëàãà òàâüæ, õèéæ ã¿éöýòãýõ àæëûã íü õÿíàæ øàëãàæ áàéâàë çîõèíî. Õ¿¿õäèéí ãàðãàñàí “æèæèã” çºð÷ëèéã ÷ /òîãëîîìîî õóðààãààã¿é, õóâöñàà ýâõýæ áàéðàíä íü òàâèàã¿é ãýõ ìýò/ àíçààðàëã¿é îðõèõ íü áóðóó þì. Õàéõðàìæã¿é, öàëãàð íàçãàé õèéñýí àæëûã äàõèæ õèéëã¿¿ëýõ íü ç¿éòýé.
• Íýã àæëûã ýõëýýä îéð îéðõîí ñîëèõã¿é áàéõàä íü àíõààðàõ. Îëîí àæèë ýõýëæ, ÿìàð ÷ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿é áàéõ çóðøèë íü çàí òºëºâèéí íýã ÷àíàð áîëæ õóâèðàõ àþóëòàé. Ýõýëñýíýý äóóñãàõ øàðãóó ÷àíàð òºëºâø¿¿ëýõýä àíõààðàõ.
• Õ¿¿õäèéí ñàéí òàëûã äýìæèõ ñàéøààõ, óðàìøóóëàõ
• Ñàíãâèíèê õ¿¿õäèéí õàðüöàà õàíäëàãà òîãòâîðã¿é áàéäàã. Õýñýã õóãàöààíä íýã õ¿¿õýäòýé ¿åðõýæ áàéãààä á¿ëýãò øèíýýð õ¿¿õýä èðýõýä íü ºìíº íü ¿åðõýæ áàéñàí íàéçàà “ìàðòàæ”, øèíý íàéçòàéãàà ¿åðõýæ òîãëîõ íü öººíã¿é àæèãëàãääàã. Èéìýýñ õ¿¿õäèéã áàãààñ íü íàéç íºõäºäºº àíõààðàë õàëàìæòàé õàíäàæ ñóðãàõ, õàðèëöàà õàíäëàãà íü òîãòâîðòîé áàéõàä àíõààðâàë çîõèíî.

Ôëåãìàòèê õ¿¿õýäòýé õýðõýí àæèëëàõ âý?

• Ôëåãìàòèê õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä ãàðãàõ áèäíèé ãîë àëäàà áîë õ¿¿õäèéí òºðºëõèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàõã¿éãýýð ò¿¿íä õýò ºíäºð øààðäëàãà òàâèõ, õ¿¿õäèéí óäààí, áîëõèäóó, øàëàìãàé áèø áàéäàëä äóðã¿éöëýý èëýðõèéëýõ ÿâäàë þì.
• Çàíäðàõ, çàãíàõ, ñ¿ðä¿¿ëýõ, áèåèéí õ¿÷ õýðýãëýõ çýðýã àðãà õýìæýý íü ôëåãìàòèê õ¿¿õäèéã õýçýý ÷ ò¿ðãýí øàëàìãàé áîëãîæ ÷àäàõã¿é. Õàðèí ÷ èéì õ¿÷òýé öî÷ðîîã÷ íü õ¿¿õäýä ñààòóóëàõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýãèéã àíõààðàõ
• Çàðèì ýöýã ýõ÷¿¿ä èéì õ¿¿õäèéã õ¿÷äýë, ò¿ðãýí øàëàìãàé áàéõûã øààðäñàí á¿õ ë ç¿éëýýñ õîë áàéëãàæ, ºìíººñ íü á¿ãäèéã õèéæ, ò¿¿íä áàéíãà òóñëàõ ãýíý. Èéì òîõèîëäîëä õ¿¿õýä õýçýý ÷ ò¿ðãýí øàëàìãàé áîëîõã¿é. Õàðèí ÷ ººðèéí õ¿÷èí ÷àäàëä ¿ë èòãýõ, “ò¿ðãýí õóðäàí” ãýñýí ¿ãòýé õîëáîîòîé á¿õíýýñ çàéëñõèéõ ãýñýí ýðìýëçëýë òºëºâøèæ áîëíî.
• Ýöýã ýõ÷¿¿ä òýâ÷ýýðòýé õàíäàæ, õ¿¿õäýäýý áàãààñ íü ººðºº õóâöñàà ºìñºõ, ãàðàà óãààõ çýðýã äàäëûã ýçýìø¿¿ëæ, ãýð àõóéí õºäºëìºðèéí ÿíç á¿ðèéí òºðºëä ñóðãàõ õýðýãòýé.
• Óäààí õ¿¿õäèéã àâõààëæ ñàìáàà, ò¿ðãýí øàëìàã áàéäëûã øàðäñàí íºõöºëä îðóóëæ, óðàìøóóëæ ìàãòàõ. ¯¿íä òºðºë á¿ðèéí õºäºë㺺íò òîãëîîì àøèãëàæ áîëîõ ø¿¿ äýý.
• Õ¿¿õýä õºäºë㺺í áàãàòàé òîãëîîìîíä èë¿¿ äóðòàé. Ýíý íü òîì÷óóë áèäýíä àÿòàé áàéæ áîëîõ þì. Ó÷èð íü õ¿¿õäèéí õóâüä õîðòîé. Ó÷èð íü õ¿¿õäèéí õºäºë㺺í, àâõààëæ ñàìáàà õºãæèõã¿é. Ôëåãìàòèê õ¿¿õýä õºäºë㺺í, èäýâõè øààðäñàí ¿éë àæèëëàãàà ÷óõàë þì.
• Ôëåãìàòèê õ¿¿õýä øèíý íºõöºëä óäààí äàñäàã. Èéìýýñ ÿìàð ÷ õ¿ì¿¿ñòýé õàðèëöàõûã øààðäñàí ¿¿ðýã äààëãàâàð ºãºõ íü àøèãòàé áàéäàã.

 Õîëåðèê õ¿¿õýäòýé õýðõýí àæèëëàõ âý?

• Õººðºë èõòýé õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä "Áèòãèé ã¿é, Äàõèàä õàøààðóó àâèðáàë ÷àìàéã ãàäàà ãàðãàõã¿é ø¿¿" ãýõ ìýò õ¿¿õäèéí èäýâõ, õºäºë㺺íèéã õÿçãààðëàõ ãýñýí òîì÷óóëûí õàíäëàãà íü ñºðºã íºëººòýé.
• Õ¿¿õäèéã èäýâõòýé áàéõûã íü õîðüæ áîëîõã¿é. Õàðèí ò¿¿íèé îðãèëîí óíäðàõ ýð÷ õ¿÷èéã õýðýãòýé ç¿éëð¿¿ õàíäóóóëàõ, çºâ çàðöóóëàõàä íü òóñëàõ.
• Õîëåðèê õ¿¿õýä àìàðõàí õººðºëä îðäîã. Õººðºëä îðñîí ¿åä íü ò¿¿íèéã òàéâøðóóëàõ íýëýýä òºâºãòýé. Èéìýýñ óíòàõûí ºìíº õ¿¿õäèéí ìýäðýëèéí òîãòîëöîîã õººðºëä îðóóëæ áîëçîøã¿é á¿õ ë ç¿éëèéã õÿçãààðëàõ õýðýãòýé.
• Çàãíàõ, çàíäðàõ, öîõèîä àâàõ, ñ¿ðä¿¿ëýõ çýðýã àðãûã õýðýãëýæ áîëîõã¿é. Èéì àðãà õýðýãëýõ òîõèîëäîëä õ¿¿õäèéí õººðºë óëàì õ¿÷òýé áîëíî. Õººðºë èõòýé õ¿¿õýäòýé òàéâàí, ãýõäýý øààðäëàãà òàâüæ àæèëëàâàë çîõèíî.
• Õ¿¿õäèéí ñààòëûí ïðîöåññ áàéãàëèàñ ñóë ãýäãèéã ñàíàæ, ò¿¿íèé õýò õººðìòãèé ÷àíàðûã çýìëýõ áèø, õàðèí ò¿¿íèéãýý áàðèõ, òýâ÷èõýä íü òóñëàõ íü ç¿éòýé.
• Áèåý áàðüæ, àëèâàà òýñâýð òýâ÷ýýðòýé õàíäàõ ÷àäâàðûã òºëºâø¿¿ëýõ
• Õººðºë èõòýé õ¿¿õä¿¿äýä àíõààðëûí òºâëºðºëò, òîãòâîðæèëòûã õºãæ¿¿ëýõýä òóñëàõ á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà

 Ìåëàíõîëèê õ¿¿õýäòýé õýðõýí àæèëëàõ âý?

• Õ¿¿õäèéí õ¿÷èí ÷àäëààñ õýòýðñýí ç¿éëèéã øààðäàæ áîëîõã¿é. Õ¿¿õýä õýò ºíäºð øààðäëàãà òàâèõ, òóøààõ, çàõèðàõ íü ò¿¿íä ñààòóóëàõ íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
• Õ¿¿õäèéã äýìæèõ, ñàéøààõ, óðàìøóóëàõ
• Õ¿¿õäèéí õ¿÷èí ÷àäàëä íü òîõèðñîí ¿¿ðýã äààëãàâàð ºã÷, äààëãàâðàà öàã õóãàöààíäàà õèéæ ã¿éöýòãýõýä íü òóñëàõ
• È÷èìõèé, á¿ðýã çàí, ººðòºº èòãýëã¿é áàéäàã ÷àíàðûã äàâàí òóóëàõàä íü òóñëàõ
• Õ¿¿õäèéí áèå äààñàí ÷àíàðûã õºãæ¿¿ëýõ

Ñàíàà÷ëàãà, íèéòý÷ ÷àíàð, ººðòººº èòãýõ èòãýë, çîðèãèéí ÷àíàðóóäûã õºãæ¿¿ëýõ ýäãýýð áîëíî.

3 Õ¯ÐÒÝËÕ ÍÀÑÍÛ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÎÍÖËÎà /25-36 ñàð/

Õ¿¿õäèéí õºäºë㺺íèé îíöëîã: Õ¿¿õäèéí àìüäðàëûí 3 äàõü æèë áîë áèå áÿëäàð áýõæèæ, îþóí óõààí õóâèéí çàí ÷àíàð íü á¿ðýëäýã òîãòäîã ¿å. ªºðººð õýëáýë áèå ìàõáîäü íü äàñãàë õºäºë㺺íèéã èõýä øààðäàæ áàéäàã èäýâõèòýé, õºäºë㺺íòýé íàñ. ªâäãèéã ºíäºð ºðãºí, õîë õîë àëõàæ óðòààø íü òàâüñàí îëñ,çóðààñíû äýýð ãèøãýõ ãýõ ìýòýýð ã¿éíý. 1 ìåòð ºíäºðòýé øàò,õàíàíä àâèðíà. Áºìáºã ºíõð¿¿ëýõ, øèäýýä áàðüæ àâàõ ÷àäâàðòàé áîëíî. Õºäºë㺺íò òîãëîîìîîð òîãëîõ ÿâöàä ñýòãýëèéí õººðºë èõòýé òóí òîãòâîðã¿é áàéäàã. Ä¿¿æèãíýí òîãëîõ òóí äóðòàé áàéäàã. Õºäºë㺺íèé ÿâöàä áèåèéí òýíöâýðýý õàäãàëàõ, äóóðèàõ ÷àäâàð ñàéæèð÷, áèå äààí ã¿éöýòãýõèéã õè÷ýýíý. /áè ÷àäíà ãýñýí ýðìýëçëýëòýé áîëíî/ Íýã õºäºë㺺íèéã /íýã àëõàì/ ãýæ ¿çâýë 3-4 íàñòàé õ¿¿õýä õîíîãò 9000-10500õºäºë㺺í õèéõ ÷àäâàðòàé. Õ¿¿õäèéí õºë, ãàðûí óðò íýìýãäýæ,ìàðèà áàãà çýðýã øóóãäàí áèåèéí ãàëáèðò ººð÷ëºëò îðíî.

Õ¿¿õäèéí í¿ä, ãàðûí õºäºë㺺íèé çîõèöîë: Õàðàíäààã çºâ áàðüæ òîéðîã çóðààñ çóðàõ, àë÷óóð, öààñ ýâõýõ, ñàâíû òàãëàà ýðã¿¿ëæ îíãîéëãîõ, òîâ÷ òîâ÷ëîõ, ¿äýýñ ¿äýõ, òàéëàõ çýðãýýð ãàð, õóðóóíû õºäºë㺺í íü íàðèéí, öýãöòýé áîëíî. Áèå äààí í¿¿ð, ãàðàà óãààõ, õóâöñàà òàéëæ, ºìñºõ, òîâ÷îî òîâ÷ëîõ ¿éëäëèéã õèéæ ñóðíà.

Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë àõóéí îíöëîã: Õ¿¿õäèéí áèåèéí ºíäºð äóíäæààð æèëä 7-8 ñì ºñ÷ 3 íàñàíä 94 ñì ºíäºðòýé, 14 êã îð÷èì æèíòýé áîëíî. Õ¿¿õäèéí õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí áîëîâñðîíãóé áîëæ, çàæèëàõ ÷àäâàð ñàéæðàí çàæèëàõàä îðîëöäîã áóë÷èíãóóä ÷àíãàðàí ÿìàð ÷ õîîëûã èäýõ áîëîìæòîé áîëíî. Õ¿¿õäèéí ñîðìóóñ ýíý íàñàíäàà íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí õýìæýýíä õ¿ð÷ óðãàíà. Õàðèí òîëãîéí ¿ñ íü íàðèéí áàéäàã áà óäààí óðãàíà. Õ¿¿õýä þìûã îéëãîõ áîëîí áèå äààõ ÷àäâàð ñàéæèðäàã òóë áèå äààí í¿¿ð, ãàðàà óãààæ ÷àääàã áà õóâöñàà òàéëæ, ºìñºõ, òîâ÷îî òîâ÷èëæ ÷àäíà. Õ¿¿õýä ºã뺺 áîñîíãóóò áèå çàñàõ äàñãàë õèéõ, ãàð í¿¿ð, ÷èõýý óãààõ õîîëîé, àìàà çàéëæ, ø¿äýý óãààõ ãýõ ìýò ¿éëäëèéã õèéõèéã ìýäíý. Õàðèí ø¿ä, àìíû õºíäèé öýâýðëýõýä íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí òóñëàëöàà õýðýãòýé. Õ¿¿õýä ººðèéí àÿãà, òàâãèéã òàíüæ ñîíãîí ººðèéí ñàíäàë, øèðýýíä ñóóíà.

Õ¿¿õäèéí àþóëã¿é áàéäëûí îíöëîã: Àþóëòàé ç¿éë òîõèîëäîæ áîëçîøã¿é ãýäãèéã îéëãîæ, óõàìñàðëààã¿éãýýñ ñîíèó÷ çàíäàà õºòëºãäºí ýãçýãòýé áàéäàëä îðæ ãýìòýë àâäàã. /óíàæ íÿöðàëò ¿¿ñýõ, öîíõ áà øàòíààñ îé÷èõ, ãàðàà ò¿ëýõ, ¿ç¿¿ðòýé ç¿éëýýð ãàð, õºëºº ýñãýõ ãýõ ìýò/ 3 íàñòàé õ¿¿õýä ñàéí ÿâæ ÷àääàã áîëæ õºäºëãººíºº çîõèöóóëàõ ÷àäâàð ñàéæèðñíààð õºäºë㺺í èõñýæ àþóëòàé ç¿éëä õ¿ð÷ ãýìòýõ ìàãàäëàëòàé áàéäàã. Ñîíèó÷ çàíäàà õºòëºãäºí ãàë àñààõ, öàõèëãààí õýðýãñëýýð îðîëäîõ, àìüòàí, øóâóó äàãàæ õîë ÿâàõ çýðýã îñîë, ãýìòýëä ºðòºõ òîõèîëäîë èõýñäýã.

Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû òóõàé òºñººëºë: 3 íàñíû õ¿¿õýä õ¿ðòñýí ç¿éëýý ¿ã, ÿðèà, í¿¿ðíèé õóâèðàë, õºäºëãººíººð èëýðõèéëíý. Òýä îð÷èíäîî áàéãàà á¿õèé ë ç¿éëèéã ñîíèðõîõûí çýðýãöýý, ó÷èð øàëòãààíûã íü îëîõ ãýæ ýðìýëçýæ ýõýëíý. ßàãààä, þó, õààíààñ ãýõ ìýò àñóóõ ¿ãýýð ýõýëñýí àñóóëò òàâüäàã. Ýíý íàñíû õ¿¿õýä þìñûã àìòàëæ, ¿íýðëýæ, õàðæ, ñîíñîæ, áàðüæ ¿çýýä ãî¸, àìòòàé, ãàøóóí, ìóóõàé, òîì, æèæèã ãýõ ìýò÷èëýí øèíæ, ÷àíàðóóäûã õýëíý. 3 íàñíû ñ¿¿ë÷ýýð òýäíèé ¿ã,ÿðèà, ¿éëäýë íü õàðüöàíãóé óõàìñàðòàé áîëíî. Ýíý íàñíû õ¿¿õýä öýöýã óñëàõ, òîì íàâ÷íû òîîñ àð÷èõ, çàãàñ õîîëëîõ çýðýã ýíãèéí õºäºëìºðèéã òàíû òóñëàëöààòàéãààð õèéæ ÷àäíà.

Ìàòåìàòèêèéí ýíãèéí òºñººëëèéí îíöëîã: 3 íàñàíä 2 á¿ëýã þìñûã æèøèõ ñîíèðõîëòîé áîëæ èðíý. Æèøýý íü: Çàðèì õ¿¿õýä þìûã æèøèõäýý çýðýãö¿¿ëæ áàðüæ, ¿çýæ áàéõàä íºãºº õýñýã íü ãàðààðàà ä¿ðñëýí çààæ ¿ç¿¿ëäýã. 3 íàñíû ¿åä õ¿¿õýä íýã áà îëîí þìñûã ìýäýõ áà îëîí þìíààñ íýãèéã àâàõ, þìñûã íýã, íýãýýð íèéë¿¿ëæ îëîí áîëãîíî. Öýýæýýð 5 õ¿ðòýë òîîëíî. 3 õ¿ðòýë áîäèò þìñûã îíîîæ òîîëíî. 3 íàñòàé õ¿¿õýä ººðñäèéí òîãëîîì þìñûí õýëáýðèéã ìýäíý. /áºìáºã, øîî, äóãóé ãýõ ìýò/ Ýíý íàñíû õ¿¿õä¿¿ä îðîí çàéä þìñûã 2 øèíæ ÷àíàðààð íü õàðüöóóëæ ýõýëäýã. Òóõàéëáàë: Õýëáýð áà õýìæýý, õýëáýð áà ºí㺠ãýõ ìýò áóñäûí òóñëàìæòàéãààð þìñûí õýëáýð, ä¿ðñèéã íýðëýíý. Æèøýý íü: Áºìáºã Ẻðºíõèé ãýõ ìýò.

3 íàñàíä õ¿¿õýä þìñûí õýìæýýã óðò, ºðãºí, ºíäºð ãýæ ÿëãàõã¿é åðºíõèé áàéäëààð íü õ¿ðòäýã. Æèøýý íü: Õàìãèéí ºíäºð, õàìãèéí óðòûã îë ãýõýä ººðñ人 ñîíãîõäîî òîìûã íü ë àâäàã. 3 íàñíû ¿åä õ¿¿õýä îðîí çàéã õ¿ðòýõ ÿâöäàà ààæìààð îðîí çàéòàé õîëáîîòîé ¿ãñèéã õýðýãëýí ººðèéí áèå ýðõòýíèé áàéðëàëûã îðîí çàé, ç¿ã ÷èãòýé õîëáîí íýðëýíý. Æèøýý íü: Òîëãîé äýýä òàëä, õºë äîîä òàëä ãýõ ìýò. Ýíý íàñàíä îäîî áà ºíãºðñºí, èðýýä¿é öàãèéã õ¿¿õýä çºâ èëýðõèéëæ ýõýëäýã. Æèøýý íü: Îäîî áèä çóðàã çóðæ áàéíà.ª÷èãäºð áè ààâ, ýýæòýéãýý çóãààëñàí, ìàðãààø äýëã¿¿ð îðíî ãýõ ìýò õ¿¿õýä îäîî, äàðàà ãýñýí öàã õóãàöààã èëýðõèéëñýí ¿ãñèéí óòãûã ìýäíý. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí òóñëàìæòàéãààð öàã õóãàöààã èëýðõèéëñýí ¿ãñèéã ÿðèàíäàà õýðýãëýíý.

ßðèõ ÷àäâàðûí îíöëîã: Íàñàíä õ¿ðýã÷èä áîëîí ¿å òýíãèéíõýíòýéãýý ¿ã õýëýýð ñàíàà áîäëîî ñîëèëöîõ, ººðèéí çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ ãýæ õè÷ýýíý. Þìñûí áàéðëàë, ¿éë õºäëºë, õýìæýý, ºí㺠çààñàí ¿ãñèéã õýëíý. Ýä þìñûí íýðèéã ñîíèðõîí ýíý þó âý?, ýíý õýí áý?, ýíý ìºí ¿¿ ãýñýí àñóóëòóóäûã òàâèíà. Áóñàäòàé ÷ºëººòýé õàðèëöàíà. Îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñèéíõýý íýðèéã ìýäíý. Áèå ýðõòýíýý ñàéí íýðëýíý. /õàöàð, õàìàð, ñîðìóóñ, õóðóó ãýõ ìýò/ Îëîí äàâòàìæòàé ¿ãòýé áîãèíî ¿ëãýðèéã áóñäûí òóñëàëöààòàéãààð ÿðèíà. Õ¿¿õäèéí äîîä ýð¿¿, õýë, óðóóëûí áóë÷èí ºìíºõ íàñàà áîäâîë èë¿¿ õºäºë㺺íòýé áîëñîí áàéäàã áîëîâ÷, ºã¿¿ëýõ¿éí ýðõòýí ã¿éöýí õºã溺ã¿é áàéäàã ó÷ðààñ çàðèì íýã àâèàã áóðóó õýëýõ, ñîëüæ äóóäàõ òîõèîëäîë áàéíà. /ð, ë, ñ, ø, ä, ò/ Ýíý íàñíû õ¿¿õýä ìàø ãÿðõàé áàéäàã. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ÿðèàíäàà õýðýãëýäýã äîõèî, çàíãàà, ñºðºã ¿ã õýëëýãèéã äîð íü äóóðèàí õýëíý. ¯ãèéí ñàí íü áàÿæèæ ¿ã, õýëëýãèéã ºðãºíººð àøèãëàæ ýõýëíý. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí äàí ãàíö ¿ãèéã äóóðèàæ õýëýýä çîãñîõã¿é, áîãèíî ºã¿¿ëáýðèéã äóóðèàí õýëýõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áàéíà.

Óðëàã, óðàí ñàéõíû îíöëîã:Ýíý íàñíû õ¿¿õýä äóó äóóëàõ äóðòàé áà ñýòãýë õºäëºëòýé õàíääàã. Äóóíû àÿ, ¿ãèéã õóâèàðëàí äóóëàõ ÷àäâàð íü íýìýãäýíý. Õºãæìèéí õýìíýëä òîõèðñîí ýíãèéí õºäºë㺺íèéã õèéæ ÷àäíà. Øèðýýíèé ñ¿¿äýð æ¿æèã ¿çýõ ñîíèðõîëòîé áîëæ, õºãæèëòýé, èíýýäýìòýé ç¿éëèéã îéëãîí àëãà òàøèí õ¿ëýýí àâäàã.

Çóðàõ ¿éëèéí îíöëîã: Ýíý íàñàíä õ¿¿õýä çóðàã çóðàõ äóðòàé áîëíî. Õ¿¿õýä ººðèéí çóðñàí çóðàãòàà íýð ºãíº. Íàäàä çóðààä ºãºº÷ ãýñýí õ¿ñýëòýý õýëíý. Æèãä çóðààñààð ñàðàà÷íà. Ýíý ¿åä ãàðûí õºäºëãººíºº àæèãëàíà. ªíãºíèé òàëààðõè îéëãîëò õºã溺ã¿é çºâõºí äàí ºí㺺ð çóðíà. Çóðàãò íü äóãóé ä¿ðñ çîíõèëíî. Õ¿í ãîëëîí çóðàõûã îðîëäîíî.

Íààõ ¿éëèéí îíöëîã: Öààñàíä öàâóó ò¿ðõýýä íààäàã, öàâóó íààëääàãèéã ìýäíý. Õàðèí õàé÷ îñîëòîéã ìýäýõ áîëîâ÷ õàé÷ëàõ ¿éëèéã õèéõ ãýæ îðîëäîíî. Õàé÷ûã àíãàéëãàõ, õààõ íü íýã ãàðààð õèéäýã òóë öààñûã õàé÷ëàõ íü ñîíèðõîëòîé ÷ òºâºãòýé áàéíà.

Áàðèõ ¿éëèéí îíöëîã: Õ¿¿õäèéí ãàðûí æèæèã áóë÷èí ñàéæèðñààð áàéõ òóë áàðèìëûí øàâðûã àëãàíû õîíõîðò Ẻðºíõèéëºõ, öóâèõ, ñóíãàõ, õàâòãàéëæ ÷àäíà. Áîäèò þìñûã äóóðèàëãàí áàðüæ, ä¿ðñýëäýãèéã ìýäíý.

            Çîõèîí á¿òýýõ ¿éëèéí îíöëîã: ªºðèéí ñàéí ìýääýã ç¿éëèéã ºðæ áàéãóóëàí, þóòàé àäèë òºñòýé áîëñíûã õýëæ ÷àääàã.

Çàí òºðõèéí îíöëîã: Ýíý íàñ õ¿¿õäèéí ñýòãýë õºäëºë, íèéãýìøèõ¿éí õºãæèëä àõèö ãàðäàã ¿å. ßìàð íýãýí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõäîî íàìàéã, íàìàéã ãýæ ººðèé㺺 õàðóóëàõûã õè÷ýýæ á¿ãäèéã ººðºº õèéõèéã ýðìýëçýíý. Òýä ÿìàð ÷ òîõèîëäîëä ººðºº áèå äààí õèéæ áàéãààãààðàà  áàõàðõàæ, íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí õºäºëìºð õèéæ áàéãààã áè ÷àäíà ãýæ äóóðèàíà. Ýíý íü õ¿ì¿¿ñ íàìàéã ñîíñîæ, õ¿íäýëæ, áè ººðèéíõºº õýí áîëîõûã áóñäàä ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí ýðìýëçëýëòýé íü õîëáîîòîé. Õ¿¿õäèéí õèéæ áóé ¿éëäëèéã òîîõã¿é áàéâàë ä¿íñãýð, óóðòàé ýñâýë çºð¿¿ä çàí ãàðãàíà. Çàðèìäàà Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí õýëñýí ¿ã, òàâüñàí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõã¿é ýñýðã¿¿öíý. Õ¿éñýý ìýäýæ ýõýëíý. Òîãëîîìîíäîî îõèä ýýæ, õºâã¿¿ä ààâ áîëæ òîãëîíî. Áóñàäòàé áîëîí õ¿¿õýäòýé òîãëîîìîî õóâààëöàõàä áýðõøýýë ¿¿ñíý. Õ¿¿õýä äóðòàé íîì, ¿ëãýð, êèíîíû áààòðûí íýðýý𠺺ðèéã íü äóóäàõàä äóðòàé áàéíà. Áîäèò áàéäàë òîãëîîì õî¸ðûã ÿëãàæ ÷àäàõã¿é ýëáýã òîõèîëäîæ àéõ ¿å ãàðíà.

Ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèé îíöëîã: 3 íàñ áîë òàéâàí ¿å. ªºðò íü ýåëäýã õàíäàæ òàâüñàí ñàíàëûã áèåë¿¿ëíý. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí õèéæ áàéãàà ç¿éëä ÷àäàõã¿é ÷ ãýñýí áè, áè ãýæ áàÿðëàí îðîëöîõûã õ¿ñíý. Òàíèõã¿é õ¿ì¿¿ñ áîëîí øèíý îð÷èíä äàñàõã¿é áèø¿¿ðõýíý. Ãýõäýý ýíý íü óäààí ¿ðãýëæëýõã¿é. Áóñàä õ¿¿õýäòýé òîãëîõ äóðòàé ÷ òîãëîîìîî õóâààëöàæ ñóðàëöààã¿é áàéíà. Òîãëîæ áàéõàä íü ÿìàð íýã äóðã¿éöýõ ÿâäàë ãàðâàë áèåý áàðüæ áóñäûí ãàðãàæ áóé ààø àâèðûã àæèãëàíà. Áóñäûí  ñýòãýëèéí õºäºë㺺í, õýðýãöýý, ÿðèà, ¿éë õºäºëãººíººð îéëãîæ,  òóñëàõûã õè÷ýýíý.

Õàðèëöààíû îíöëîã: Ýíý íàñíûõàí áóñàäòàé ÿðèëöàæ, òîãëîæ õàðèëöàíà. Áàÿðëàæ, ãîìäñîíîî ¿ãýýð èëýðõèéëæ áóñäàä ººðèé㺺 îéëãóóëíà. ¯åèéí õ¿¿õä¿¿äòýé õàìòäàà òîãëîæ, íààäàõ ñîíèðõîëòîé áîëæ ýõýëäýã ÷ òîãëîîì, ýä ç¿éëýý õóâààëöàõ íü  áýðõ õýâýýð áàéíà. Õ¿¿õýä áàÿðààð ãî¸ õóâöàñ ºìñºæ ãýð á¿ëèéíõýíòýéãýý àéëä çî÷ëîõ, ¿åèéí íºõºäòýéãýý òîãëîæ, íààäàæ, õàðèëöàõ äóðòàé áàéíà. Ãýð á¿ëèéí äîòîðõ ýåðýã áîëîí ñºðºã õàðèëöààã ìýäýðíý. Áóñäûí õàðèëöààã õºíäëºí㺺ñ èäýâõèã¿é áàéäëààð àæèãëàæ òýäíýýñ ñóðàëöàíà.

4 Õ¯ÐÒÝËÕ ÍÀÑÍÛ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÎÍÖËÎà  (37-48 сар)

Хөдөлгөөний онцлог: Энэ насны хүүхдийн орон зайд хөдөлгөөнөө удирдах чадвар сайжирч үсрээд газар буух, байг онож шиднэ.Дасгал хөдөлгөөний ачаар хүүхдийн цусны эргэлт амьсгал,хараа сонсголын эрхтэнүүд сайжирч улмаар хөдөлгөөн хийх эв дүйтэй болно. Сэтгэл хөдөлгөөний хурд нь гайхалтай их.Өдөржин гүйж харайж, тоглож наадна.Дүрслэн тоглох дуртай.Хөгжмийн аянд хурдан, удаан хэмнэлээр алхана, хурдтай гүйнэ,өлмий дээр үсэрч эхэлнэ.Өөртөө итгэлтэй болж тоглоомны дүрэм зааврыг ойлгож тоглоно.Налуулж тавьсан зүйл,шат өөд авирах,шидэлт,өнхрүүлэлтийг олон хувилбараар хийнэ.

Нүд, гарын хөдөлгөөний зохицол: Өрж байгуулах тоглооомоор тоглосноор хүүхдийн булчингийн үйл ажиллагаа хөдөлгөөний эвсэл сайжирна.Хүүхэд янз бүрийн хэлбэр, жин,овор хэмжээтэй тоглоомоор тоглох явцад тэдгээрийн тэнцвэрийг олж улмаар гар хуруу,харааны баримжаа нь хөгжинө.Эргэ шурга эргэдэг жижиг нүхтэй шүр хэлхэх, цоож төрөл бүрийн савны таг онгойлгох,сүлжих,савхдах,юүлэх зэрэг үйлдэл хийхийг оролдоно.Солгой гараа дадалтай гэдгийг 4 наснаас ялган тогтоох болно.Гэхдээ баруун гараар зарим нэг зүйлийг хийж чадна.

Эрүүл ахуй: Хүүхдийн өндөр 109см,жин 18 кг болж ойролцоогоор өсдөг.Õүүхэд өөрөө гар нүүр, шүдээ угааж, бие засна, õамрын алчуураа хэрэглэж хэвшинэ.Бусдын тусламжтайгаар үсээ самнах, усанд орох, хумсаа авах үйлдлийг хийнэ. Зориулалтын саванд хогоо хаяна. Хүүхэд хувцасаараа хамаагүй юм шүргэхгүй, бохир гараа арчихгүй байхаас гадна боирдсон тохиолдолд сольж өмсөнө. Амны хөндийн эрүүл мэнд, бохир гарын хор холбогдлын талаар тайлбарлан ярина. Аливаад зорилго тавих түүнийгээ хэрэгжүүлэх хэцүү даалгавар гүйцэтгэх эрмэлзэлтэй болно.

Аюулгүй байдал: Суулгалт болон амьсгалын замын өвчнөөр өвчлөх магадлал их байдаг нь биеийн эсэргүүүцэл сул,эрүүл ахуйн дадал гүйцэд эзэмшээгүй, аливаа зүйлд хүрэх нь их байдагтай холбоотой. Хүүхэд гэмтэлд өртөх нь хялбар учир  бие даах чадвар дээшилснээр гадаа,гэрт ганцаараа сонирхолдоо хөтлөгдөн янз бүрийн зүйлээр оролдон турших нь олонтаа болно.

Орчны тухай төсөөллийн онцлог: Энэ наснаас эхлэн хүүхдийн сэтгэхүй бодит дүрслэлийн шинжтэй болдог.Хүүхэд тодорхой эд юмстай харилцахын хамтад түүний дүр төсөөлөл бүр цаашилбал тулгуурлан сэтгэх  үйл явагдана.Өмнөх туршлагадаа тулгуурлан таньж мэдэх зүйлийнх  нь хүрээ  нэмэгдэхийн хэрээр  шинэ зүйл сурах, шинэ бэрхшээлтэй тулгарахдаа дуртай байна.Өөрөө хийж чадаж байгаад сэтгэл хангалуун байж олон үйл ажиллагаанд оролцож чадна. Хүмүүсийн ярьсан зүйл, сонссон үлгэрээсээ аль нь бодитой, аль огт байддаггүйг мэднэ.Орчныхоо юмсыг ажигладаг, заадаг,сонирхсон зүйлдээ анхаарлаа төвлөрүүлэн нэг үйл ажиллагаааг 10-15 минутын хугацаанд үзэж харах буюу оролдож хийнэ.Юу хүсч байгаагаа,ямар хэрэгцээ,сонирхож байгаагаа илэрхийлж чадна.Хэн, хэзээ,яагаад ингэдэг юм бэ?, ямар хачин юм бэ?яагаад ийм байгаа юм бэ? гэх зэрэг учир шалтгааныг тодруулах,  өөрийн ойлголтоо бататгах зорилготой маш олон асуултууд тавьдаг.

Математикийн энгийн төсөөлөл хөгжих онцлог: 4 настай хүүхэд 2 бүлэг юмсыг жишихдээ тооны нэрийг дэс дараагаар нь нэрлэнэ.Хоёр бүлэг юмсыг харьцуулан, харилцан нэг утгат харгалзаа тогтоох үндсэн дээр шинэ тоотой танилцана.Жнь:5 алим 4 лийрнээс хэдээр их вэ? Яаж тэнцүү болгох вэ? г.м. 10 дотор цээжээр тоолж ,өдөр тутмын амьдралдаа тоог хэрэглэнэ.5 хүртэл эд зүйлийг оноож тоолно.Эхний 5 дотор цифртэй танилцана.4 настай хүүхдүүд бодит юмсыг зааж,тооны нэрийг чанга хэлж тоолно.”Хэд байна вэ?” гэсэн асуултанд хариулна. 4 настай хүүхэд дугуй,дөрвөлжин,гурвалжин, тэгш өнцөгт, зуйван дугуй дүрсүүдийг харьцуулан төсөөтэй ба ялгаатай талыг нь олж ангилах үйлдлийг хийнэ.4 настай хүүхэд урт, богино,өндөр, нам, өргөн, нарийн, бүдүүн нарийн юмсыг хэмжээгээр нь харьцуулан үгээр илэрхийлнэ.Жнь:өргөнөөрөө ижил,уртаараа ижил,өндөрөөрөө ижил г.м.Эд юмсыг өгсөх буурах дарааллаар тавин (хамгийн өндөр, дунд зэрэг,хамгийн намхан г.м.) 4 настай хүүхэд өөрийн байрлалаас бусад юмсын байрлалыг тодорхойлно.Жнь: миний урд ширээ,ард самбар,баруун талд цонх, зүүн талд сандал байна г.м.Мөн амьдрал дээр тохиолдох биет юмсын байрлалыг тодорхойлоход анхаарлыг нь хандуулна.Байрлал заасан үгийг яриандаа хэрэглэнэ.4 настай хүүхэд энгийн үйл явдлыг багцаалж ярихаас гадна цаг хугацааг илэрхийлсэн үг хэллэгийг хэрэглэнэ.Өглөө, өдөр, орой,шөнө гэсэн хоногийн хэсгүүдийг үйл явдалтай холбон дэс дараагаар нь нэрлэж ярина. Өглөө нар манддаг г.м.

Сонсох чадварын онцлог: Хүүхэд үгийн зөв,буруу дуудлагыг ялгах чадвартай болно. Үгэнд урт,богино эгшиг орж байгааг ялгаж сонсоно. (цас-цаас,хол-хоол,тос-тоосг.м) Авиа, үгийг хүртэж сонсох чадварт ахиц гарсан байна. Тухайлбал ойролцоо дуудлагатай үгсийг ялгаж сонсоно.(сар-шар,зам-жам,дух-тух г.м) Бусдын яриаг анхааралтай сонирхон сонсоно.4 насанд хүүхдийн анхаарал ой тогтоолт нь эрчимтэй хөгжиж ирдэгтэй холбоотойгоор сонссон зүйлээ амархан тогтооно.Энгийн хялбар хэллэгтэй богино шүлгийг сонсоод төвөггүй тогтоодог болсон байна.Бусдын яриан дахь өргөлт зогсолтыг ялгаж сонсох чадвартай болно.Ярианы аялга,хэмнэлийг ялган сонсоно.Амьтдын дуу хоолойг сонсоод дагаж дуурайх чадвартай болно.

Ярих чадварын онцлог: Хүүхдийн яриа тод,ойлгомжтой болно.Хүүхэд үгээр илэрхийлэгдэх мэдээллийг ойлгож,өөрийн санаа бодол, мэдрэмжээ янз бүрээр илэрхийлнэ.Хүүхэд ярихдаа үйл явдал,хүмүүсийн зан авир,харилцаа г.м олон зүйлийг шууд хуулбарлан дамжуулна.Нийлмэл өгүүлбэрийг яриандаа хэрэглэнэ.Жнь: “бороо зогсов” “солонго татав” гэсэн энгийн өгүүлбэрийг нийлүүлж “бороо зогсож,солонго татав” гэсэн нийлмэл өгүүлбэр бүтээж болно. Бусдын яриаг сонсоод харилцан ярилцах оролдлого хийнэ.Сонссон үлгэр,өгүүллэгийг өөрийн үгээр ярина. Би өөрөө,би чадна гэсэн хандлага ярианд нь илэрнэ.Насанд хүрэгчдийн үүрэг зааврыг сайн ойлгож, биелүүлэхдээ дуртай байна.хүүхдийн өгүүлэхүйн эрхтэн өмнөх насныг бодвол хөгжсөн байх бөгөөд амаа том нээж чаддаг,хурдан, удаан ярьж чаддаг болно.Энэ насны хүүхэд идэвхтэй ярина.Яриандаа тэмдэг нэр ,тооны нэр,орон зайн байрлалыг илэрхийлсэн үгсийг өргөн хэрэглэнэ.Өгөгдсөн сэдвийн дагуу бага хэмжээний үлгэр зохион ярих чадвартай болно.

Унших бэлтгэлийн онцлог: Энэ насны хүүхэд номын зураг,үсгийг зөв чиглэлд байрлуулан хэрэглэнэ. Хэвлэмэл зүйлүүдийг ялгана.(ном,сэтгүүл,хуанли,тэмдэглэлийн дэвтэр,сонин г.м) Дүрсээр  юу тэмдэглэснийг тайлбарлана. Олон нийтийн газар хэрэглэдэг тэмдэг тэмдэглэгээг танина. (бие засах газар,эмнэлэг, орц, гарц, шат, зам г.м) Энэ насанд дүрслэх сэттгэхүй нь эрчимтэй хөгжиж энгийн схем зургийг ойлгодог болно. Танил үлгэрийн үйл явдлыг дүрсэлсэн зургийг зөв дараалуулан байрлуулж чадна.Насанд хүрэгчдийн уншиж байгаа зохиолын үйл явдал,дүрийн сэтгэл хөдлөлд анхаарлаа төвлөрүүлж сонсох чадвартай болно.Танил номоо сонирхон үзнэ.Номын зургийн анхааралтрй ажиглаж,үйл явдал,сэтгэл хөдлөлийг нь тодорхойлон дүрсэлнэ. Сайн мэддэг зохиолынх нь хэсгээс уншиж өгөхөд ямар зохиол,үлгэр болохыг таньж хэлнэ.

Дүрслэн бичих онцлог: Муруй,тахир зэрэг янз бүрийн зураас зурна, ºгсөн дүрсийг хуулбарлаж зурна, õэлбэр дүрс зурна.(дугуй,гурвалжин,дөрвөлжин г.м) Áичиг нь тодорхой санаа агуулдаг гэдгийг мэднэ.Харандаа, бийрийг зөв барьж, хэрэглэж сурна.

Урлаг уран сайхны онцлог: Энэ үеэс хүүхэд аажмаар дуулах,дуу зохиох,өөрийн бодол санааг уран сайхны аргаар илэрхийлж эхэлдэг. Дуу хөгжмийн хэмжээ,хэмнэлийг мэдэрч аялгууны хурд хүчийг ялгах чадвар нь нэмэгдэнэ.

Зурах үйлийн онцлог: Хүүхдийн гарын хөдөлгөөний уян хатан чанар,хурд нэмэгдэн,дүрслэх чадвар нь улам сайжирна. Жнь: шулуун зураасыг зурж чадна. Өөрийнхөө зурсан зүйлийг нэрлэж юу зурсанаа тайлбарлах буюу хүмүүстэй харилцаж ярилцана. Толгой,их биенээс бүрдсэн хүн зурна.Энэ үед хүйсний ялгааг илэрхийлэн ихэвчлэн гэр бүлийн хүмүүсийг зурна.Зурахдаа 4-5 өнгийг голлон хэрэглэж жижиг зүйлийг ч орхилгүй зурна. Зурж дүрслэх материалыг хэрэглэх чадвар дутмаг байна.

Наах үйлийн онцлог: Гарын эвсэл сайжирч,хайчаар чөлөөтэй хайчилна.Дөрвөлжин,гурвалжин,дугуй дүрсүүдийг ялган нэрлэж чадна. Цаасыг нугалж дүрс бүтээнэ.Цаасны голд,захад,дээр, доор,хол,ойр зэрэг зайд байрлуулах гэхчилэн орон зайн баримжааг сайн мэддэг болсон байна.

Барих үйлийн онцлог: Гар хурууны нарийн хөдөлгөөн нэмэгдэж,гоо сайхны мэдрэмж сайтай болно.4 настангууд өмнөх насны хүүхдээс гарын хөдөлгөөн,булчингийн хөгжил сайжирч үгийн баялаг нь нэмэгдэж түүнийгээ яриандаа зохицуулж ашиглах чадвартай болсон байдаг тул юмсын хэсгүүдийн хэлбэрийг оновчтой дүрслэх,хоорондын харьцааг тохируулах хэсгүүдийг бат бэх залгах чадвар нилээд сайжирна.Шаврыг тэнцүү хувааж таслах, нэгийг нөгөөд шавах, сэдвийг нэмж баяжуулах,хийх зүйлд тохируулан өнгө сонгох чадвартай байдаг.

Зан төрхийн онцлог: Ядарсан,сэтгэл зовинсон үедээ уурлах,муухай ааш гаргах үе нь өмнөх насыг бодвол багасана. Ерөнхийдөө тайван нас.Олон зүйлийг бие даан хийх,өөртөө итгэлтэй болно.Тоглож байгаа зүйлийнхээ талаар бусадтай маргалдаж мэтгэлцэх,яг тийм байх ёстой гэж зүтгэнэ. Хэдий дур зоргоороо авирлаж олон янзын зан байдал гаргадаг ч энэ наснаас эхлэн өөрийн хүслээ барих ,өөрийгөө эзэмдэх чадвар хүүхдэд аажмаар төлөвшинө.Бусад хүмүүсийн хийж буй үйлдэл,хэлж буй үг ярианд мэдрэмжтэй хандаж зан авирыг дуурайна,зөв,бурууг ялгана.Өвдсөн ,ядарсан хүнд элгэмсэг хандаж,хайрлаж,туслах гэж чармайна.Бусдаас магтаалын үг хүсэж,урамшиж,зоригжино.Энэ наснаас найзтай болж эхэлнэ.Найз нараасаа сонссон этгээд үг,яриаг дуурайна.

Сэтгэл хөдөлгөөний онцлог: 4 нас бол ярвигтай үе.Өөртөө итгэлтэй болсноор дураараа аашилна.Насанд хүрэгчдийн үгэнд орохоо больж зөрүүдлэнэ.Өөрийгөө зөвтгөж,”би чадна”,”минийх” гэж магтаж ярьж дөвийлгөнө. Өөрийн хийж чаддаг зүйлдээ баярлаж, бахархана.Өөрийн хүсэл сонирхлыг дэмжихгүй байвал, гомдож дуугаа хураана.Гэхдээ алдаагаа ойлгож гэмшинэ. Бусдад өөрийн хүсэл санаагаа зовохгүйгээр үг,үйл хөдлөлөөр илэрхийлж,тэднээс эерэг хариулт, магтаалыг хүлээнэ.Насанд хүрэгчдийн сэтгэлийн хөдөлгөөнөө нүүрний хувирлаар хэрхэн илэрхийлж байгааг мэдэрнэ.

Харилцааны онцлог: Энэ насны хүүхэд бусадтай нөхөрсөг харилцаа үүсгэж чадна. Харилцааны зөв буруу үйлдлийг ялгана.Дотны хүмүүсийн баярлахад хамт баярлаж,гомдсон нэгнийгээ аргадаж тайвшруулна.Үе тэнгийнхэнтэйгээ найзлах,хамтдаа тоглох,чин сэтгэлээсээ яриа өрнүүлж тэдний бодлыг сонсоно.Тоглоом,нөхөрлөлд хүйсийн ялгаа аажмаар гарч эхэлнэ. Хамтын тоглоом,үйл ажиллагааны явцад ээлжээ баримтлах,хожигдох,нэгийгээ хүлээх зэрэгт тэвчээр дутагдаж сөрөг харилцаа илрэх нь олонтаа тохиолдоно.

 

5 Õ¯ÐÒÝËÕ ÍÀÑÍÛ Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÎÍÖËÎà /48-60 ÑÀÐ/

 Æèæèã áóë÷èíãèéí õºãæèë: Í¿ä, ãàðûí çîõèöîë øààðäñàí íàðèéí ¿éëäýë õèéõ ÷àäâàð ñàéæèð÷ ºðæ áàéãóóëàõ òîãëîîìîîð ÿíç á¿ðèéí ä¿ðñ á¿òýýõ ýâë¿¿ëýõ,  öîîæ öîîæëîõ,  îíãîéëãîõ,  äàâñ ýëñýí ÷èõðèéã õàëáàãààð óñ, ñ¿¿ã øàíàãààð, æèæèã ç¿éë  /æèæèã õýð÷ñýí ìàõ, òºìñ,  ÷àíàñàí ºíäºã/ - èéã ñàâõààð àâàõäàà í¿ä, ãàðûí õºäºëãººíººð óäèðäàí çîõèöóóëíà. Õóòãàõ,  àðèëãàõ,  öýâýðëýõ,  øèãøèõ,  í¿äýõ,  àñãàõ ,ãóðèë çóóðàõ,  íóõàõ,  ç¿¿ ñ¿âëýõ,  õàé÷ áàðèõ, áóóç ÷èìõýõ,  ààðóóë òàâèõ, øàãàé íÿñëàõ çýðýã õºäºë㺺í õèéæ ÷àäíà.  Õóðóóí õ¿¿õýëäýé àøèãëàí äóðòàé äóó , ¿ã ÿðèà çýðãèéã äóóðàéæ òîãëîíî.

Àþóëã¿é áàéäàë: Õºäºëãººíºº óäèðäàí çîõèöóóëàõ ÷àäâàð ñàéæèðñíààð àþóë îñîë ãýìòëýýñ ñýðãèéëýõ áîëîìæ íýìýãäýíý. Ãýìòýë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ãàçàð , ç¿éëèéí òàëààð îéëãîëòòîé áîëæ  ä¿¿ íàðòàà òàéëáàðëàæ áîëãîîìæëóóëíà.

 Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû òóõàé òºñººëºë: Õ¿¿õýä ÿìàð íýã ç¿éëèéí òàëààð áîäîõ, òàéëáàð õèéõäýý ººðèéí ¿çýë áîäîë, èòãýë ¿íýìøèëýýðýý õàíääàã.  Ýíý íü õ¿¿õäèéí ÿðèà , õèéñýí á¿òýýë , çóðñàí  çóðàãò òîä èëýðäýã.  Ýíý íàñíû õ¿¿õýä õóâèéí òóðøëàãààñ ¿ë õàìààðàí îð÷íîî ñîíèðõîí, îð÷íîîñîî ñóðàëöñààð áàéíà.  Òýä õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû ýä þìñ,  ¿çýãäýëä îëîí òàëûí ÿëãàà áàéäàã ãýäãèéã îéëãîæ ýõëýíý. Ýä þìñûã ýíãèéí òîäîðõîé øèíæýýð íü äàðààëóóëæ òºðºëæ¿¿ëýí àíãèëæ ÷àäíà.  Àäèë ç¿éëèéí ÿëãààòàé õàðàãäàæ áàéãààãèéí ó÷ðûã õàðæ îéëãîæ ýõëýíý. 5 íàñòíóóä èäýâõòýé á¿òýýë÷ýýð àñóóäëûã øèéäâýðëýã÷èä þì.   ªºðò íü õýçýý òóñëàìæ õýðýãòýé áàéãààã àñóóäëûã õýðõýí ÿàæ øèéäâýðëýõèéã ìýäíý.  ªºðèéí õèéñýí ñîíãîëò ã¿éöýòãýñýí äàñãàë äààëãàâðûã õàðüöóóëàí æèøèæ áîäîæ ÷àäíà.  Îëîí òºðëèéí øèíý ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ òóòàì àñóóõ àñóóëò íü íèëýýä áîäñîí øèíæòýé áîëäîã.  Áèä õîîë èäýõã¿é þó òîõèîëäîõ âý?,Áîëäîî ÿàãààä óéòãàðòàé áàéãàà þì áý?  ãýõ ìýò àñóóëòóóäûã òàâèíà. Çàðèìäàà õàðèóëæ áîëîõîîðã¿é ã¿í óòãàòàé àñóóëòûã ÷ àñóóäàã. Ýíý íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí îð÷èíòîé òàíèëöàõ , ñóðàëöàõ ¿éë íü  çºâõºí ñîíñîõîîñ èë¿¿òýéãýýð òóðøèõ,  ñóäëàõ, õèéõ,  îðîëöîõ ¿éë äýýð òóëãóóðëàäàã îíöëîãòîé. Ýíý íàñíûõàí æ¿æèã÷ëýí òîãëîõ äóðòàé.

Ìàòåìàòèêèéí ýíãèéí òºñººëºë: 5 íàñàíä ýõíèé àðàâòûí äîòîð áîäèò þìñûã îíîîæ òîîëîõ ÿâöàä òîîãîîð íü ÿëãàõ, òîîíû ä¿íã íýðëýõ ãýõ ìýò ¿éëäë¿¿äèéã õèéíý. 2 á¿ëýã þìñûã õàðüöóóëæ äàðààãèéí øèíý òîîòîé òàíèëöàíà. 4 íàñàíä ÷àíãà òîîëäîã áàéñàí áîë 5 íàñàíä äýñ äàðààãààð íü ÷èìýýã¿é ººðòºº òîîëäîã áîëíî. Ǻâõºí òîîíû ä¿íã ÷àíãà õýëíý. Òóõàéí òîîíû ºìíºõ áà äàðààãèéí òîîã õýëíý. Öèôðèéã òàíèíà.  Õ¿¿õä¿¿ä äºðâºëæèí ,äóãóé, ãóðâàëæèí, áºìáºëºã, øîî, öèëèíäðèéã çºâ íýðëýí, ÿëãàõ áà õýëáýðèéã íü ñóäëàí, îíöëîã øèíæ ÷àíàðûã íü ìýäíý. ̺í îð÷èíäîî áàéãàà þìñûã ãåîìåòðèéí ä¿ðñòýé õàðüöóóëàí õýëáýðèéã íü òîãòîîíî. ªìíºõ íàñàíä ýðñ òýñ õýìæýýòýé õîñ ç¿éëñèéã õàðüöóóëäàã áàéñàí áîë îäîî 3, 4 öààøèëáàë 5 þìñûã õýìæýýãýýð íü õàðüöóóëæ, ºãñºõ áóóðàõ äàðààëëààð áàéðëóóëíà.

Õýë ÿðèàíû õºãæèë, ñîíñîõ ÷àäâàðûí îíöëîã: ¯ãèéí ýõýíä îðñîí  àâèàã ÿëãàæ ñîíñîíî. Èæèë òºñòýé àâèàã /ä ò,ñ ø,ç æ,/ ÿëãàæ ñîíñîíî. Äóó õîîëîéí õ¿÷ ,øèíæ ÷àíàð, ºíãèéã ÿëãàæ ÷àäíà. Óðàí ÿðóó õýëëýãèéã ÿëãàíà. ßðèàí äàõü ºðãºëò çîãñîëòûã ÿëãàæ ñîíñîíî.  Õ¿ññýí ãóéñàí ,ýåëäýã, óóðòàé, óéòãàðòàé ãýõ ìýò ñýòãýë õºäëºëòýé ÿðèõûã ÿëãàíà. Áóñäûí ÿðèàã àíõààðàëòàé ñîíñîæ ,ãàðãàæ áàéãàà àëäààã íü ä¿ãíýí ººðèéí õýìæýýíä ¿íýëãýý ºãºõ ÷àäâàðòàé áîëíî.

ßðèõ ÷àäâàðûí îíöëîã: 5 íàñ õ¿ðñýí õ¿¿õýä ýõ õýëíèéõýý á¿õ àâèàã çºâ äóóäàæ ñóðñàí áàéíà. 5 íàñ áîë ÿðèàíä õàìãèéí èäýâõòýé îðîëöäîã ¿å. Õ¿¿õýä ÿðèà ýõýëìýãö ÿðèàí äóíäóóð îðæ ººðèéí áîäîë ñàíààãàà èëýðõèéëäýã, ÿðèõ ãýæ ÿàðäàã, íºõäèéíõºº ÿðèàã òàñàëäàã ãýõ ìýò äóòàãäàë ò¿ãýýìýë õàðàãäàíà.  Ãýðèéí áîëîí öýöýðëýãèéíõýý õàÿãèéã ìýäíý.  Îð÷íîî áàðèìæààëàí ÿðèíà. Þìñ ¿çýãäëèéí øèíæ ÷àíàð, ¿éë õºäëºëèéã çààñàí ¿ãèéã ýçýìøèíý.  4-5 ¿ãòýé ºã¿¿ëáýðýýð ÿðèíà. Ýíãèéí íèéëìýë ºã¿¿ëáýðèéã ÿðèàíäàà õýðýãëýíý.  ¯ëãýð ºã¿¿ëëýãèéã çîõèîæ ÿðèõ ãýæ ýðìýëçýíý.  Ýä þìñ òýäãýýðèéí îíöëîã øèíæèéã òîäîðõîéëîí ÿðèõ ÷àäâàð íü ìýäýãäýõ¿éö ñàéæèðíà.  Ǻâ àñóóëò òàâèõ ÷àäâàð íü ñàéæèðíà.  Õ¿ðýýëýí áàéãàà þìñûí ó÷èð øàëòãààíûã ñîíèðõîí ßàæ?, ßàãààä? ãýñýí àñóóëòóóäûã òàâèíà. Ýíý íàñàíä õ¿¿õäèéí òàâèõ àñóóëòûí òîî îëøèðíî.

Óíøèõ áýëòãýëèéí îíöëîã: Çàìûí ãýðýë, äîõèî, îëîí íèéòèéí ãàçàð áàéäàã òýìäýãëýãýýã òàíèíà. Çóðàã áîëîí òýìäýã, òýìäýãëýãýýã àøèãëàíà. 5 íàñòàé õ¿¿õýä íîìûí çóðãèéã àíõààðàëòàé ñîíèðõîí ¿çíý. Íîìûí çóðãààñ îëîí ç¿éëèéã ìýäýæ àâíà. Çîõèîëûí ÿìàð ä¿ð òààëàãäàâ?, çîõèîëûí àëü ä¿ð òààëàãäàâ ? ãýõ ìýò àñóóëòàíä äýëãýðýíã¿é õàðèóëò ºãºõèéã õè÷ýýíý.

5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí îíöëîã: Õºãæìèéí õºãæèëòýé,  ñýðãýëýí, áàÿð áàÿñãàëàíòàé àìãàëàí òàéâàí òºðõ, ýãøãèéí ºíäºð íàì, ÷àíãà ñóë áîëîí òîãëîæ áóé çýìñãèéã òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð ýçýìøèæ ýõýëäýã. Ýíý íàñàíäàà õ¿¿õäèéí õîîëîé öàíãèíàì øèíãýí,  óÿõàí,  õºíãºí áîëæ ººð÷ëºãääºã.  Äóóëàõ ºí㺠àÿëãóó íü óëàì áàò áºõ áîëîí òîãòîæ, äóó õîîëîé áà ñîíîðûí çîõèöîë ñàéæèðäàã. Àëõàõ, ã¿éõ,  ¿ñýð÷ õàðàéõ çýðýã õºäºë㺺íèé ¿íäñýí òºðë¿¿äèéã ýçýìøèæ, òîãëîõ, á¿æèãëýõäýý ò¿¿íèéãýý ºðãºí äýëãýð àøèãëàäàã.

Çóðàõ ¿éëèéí õºãæëèéí îíöëîã: Õ¿¿õäèéí åðºíõèé ìýäëýãèéí õ¿ðýý ºðãºæèæ, þìíû ºíãº,  õýëáýð ä¿ðñ,  îðîí çàéã õîîðîíä íü õàðüöóóëàí òºñººòýé áîëîí ÿëãààòàé øèíæèéã àæèãëàäàã áîëíî. Çóðàõ ñýäâèéí õ¿ðýý ºðãºæèæ õ¿í áîëîí áàéãàëèéã îðîëöóóëàí çóðæ ýõýëíý. Ààæìàà𠺺ðèéí ñîíèðõñîí ¿ëãýð, çîõèîë, àäàë ÿâäàë, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûõîî òóõàé èëýðõèéëñýí çóðãèéã ñàíàà÷èëãààðàà çóðíà. Îëîí ºíãèéã õàðüöóóëíà.

Íààõ ¿éëèéí õºãæëèéí îíöëîã: Ãîî ñàéõíû ìýäðýìæòýé òóë îð÷íîî àæèãëàæ, ºí㺠ä¿ðñ,  õýëáýð õýìæýý,  õºäºëãººíººð íü èëýðõèéëýí íààõ, ìºí ä¿ðñëýõ äóðòàé.

Áàðèõ ¿éëèéí îíöëîã: Õóðóóíû õºäºë㺺íèéã õàðààãààðàà çîõèöóóëäàã. Áîäèò ç¿éëä ¿íäýñëýí õ¿í àìüòíû îíöëîã, ¿ëãýðèéí ¿éë ÿâäëûã ä¿ðñëýí áàðèõ ÷àäâàðòàé áîëíî. Áàéãàëèéí áîëîí ãàðûí äîîðõè ìàòåðèàëûã àøèãëàí á¿òýýëýý áàÿæóóëäàã.

Çîõèîí á¿òýýõ ¿éëèéí õºãæëèéí îíöëîã: ªðæ áàéãóóëàõ, óãñàð÷ ýâë¿¿ëýõ òîãëîîìîîð çàãâàð, çààâðûã àøèãëàí áèå äààí ñýòãýí á¿òýýë õèéíý. ªíãèéí öààñààð 5-6 ýâõýëòýýð àìüòàí ýâõýõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áàéíà.

5 íàñòàé õ¿¿õäèéí ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèé îíöëîã: 5 íàñ òàéâàí òààëàìæòàé ¿å. ªºðòºº èòãýëòýé, ñîíèó÷ çàíòàé. ªºðèéí á¿òýýëýýð áàõàðõàíà. ªºðèéíõºº ñàéí òàëûã ÿðèíà. ªºðèéí õèéæ ÷àäàõ ç¿éëýý ñîíãîæ, ñýòãýë õàíãàëóóí õèéíý. Ãàéõñàí,  ýðãýëçñýí, óóðëàæ, áàÿðëàñíàà  ¿ãýýð èëýðõèéëíý. Òýä ìºðººäºìòãèé ¿éë ÿâäëûã ñýòãýëèéí õºäºëãººíººð èëýðõèéëýí äºâèéëãºí ÿðèõ, òºäèéã¿é ÿðèàãàà öýãíýæ è÷èíã¿¿ðíý. Áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëèéí õºäºë㺺íèéã í¿¿ðíèé õóâèðàë, ¿ã ÿðèàíû äóó ºí㺺ð ìýäýð÷ , òààëàìæã¿é áàéäëûã îéëãîæ, øàëãààæ, àñóóæ òóñëàõûã õè÷ýýíý.